ރަމަޟާން މަހުގެ މުޤައްދަސް އަޅުކަމަށް ދިވެހިން ކިޔާ ނަމަކީ ރޯދަ ހިފުމެވެ. ދިވެހިން "ރޯދަ" މި ލަފުޒު ހޯދީ ކޮންތަނަކުންތޯ މިއީ އަޅުގަނޑުގެ ހިތުގައި މާކުރީއްސުރެ އުފެދިފައި އޮންނަ ސުވާލެކެވެ. މި ރޯދަމަހު، މިވާގޮތެއް އޮޅުންފިލުވާލަމާ ބަހީ އެވެ.

މާނައާ ހިސާބުން ފަށަމާ ހިނގާށެވެ. އެންމެ ފަހުގެ ދިވެހި ބަސްފޮތުގައި ރޯދަ މާނަކޮށްފައި އޮންނަނީ އޭގެ ދީނީ ވާޖިބުތައް ސާފުވާނޭ ފަދައިންނެވެ. ލިޔެފައި އޮވެ އެވެ. "ފަޖުރުލީއްސުރެ އިރުއޮއްސިއްޖައުމަށް ދާންދެން އޭގެ ޝަރުޠުތައް ފުރިހަމަކުރުމާއެކު ނުކައި ހުންނަ ހުރުން. މިއީ އިސްލާމްދީނުގެ ރުކުނެކެވެ."

ޢާއްމުކޮށް ޤަބޫލުކުރެވޭ ޤަބޫލުކުރުމަކީ، ދީނީ ކަންތައްތަކާ ގުޅުންހުރި ލަފުޒުތައް ދިވެހިބަހަށް ގެނެސްފައި ހުންނަނީ ޢަރަބި ބަހުން ކަމުގަ އެވެ. އެހެންނަމަވެސް މިއީ މުޅީން ތެދެކޭ ބުނެވޭކަށް ނެތެވެ. ދީނާއި ޘަގާފަތުގެ ގޮތުންވެސް ދިވެހިބަހާ ތިމާގެ އުރުދޫ ބަހަކީވެސް، ދީނީ ބައެއް ނަންނަން އެބަހަކުން ދިވެހިބަހަށް ގެނެސްފައިވާ ބަހެކެވެ. "ރޯދަ"، "ނަމާދު" ފަދަ ލަފުޒުތައް ފަދައިންނެވެ. މި ދެ ލަފުޒު އިސްދޫ ލޯމާފާނުންވެސް ފެނެ އެވެ. އެއީ އުރުދޫ އިން "ރޯޒާ" އަދި "ނަމާޒް" އެވެ. ދިވެހި އެޓިމޮލޮޖިސްޓުން އިއްތިފާޤުވެވަޑައިގަންނަވަނީ މިހެންނެވެ. އުރުދޫއެކޭ އެއްފަދައިން ދިވެހި ބަހާ ތިމާގެ އަނެއް ބަސް ކަމަށްވާ ފާރިސީގައިވެސް މި ދެ އަޅުކަމަށް ކިޔަނީ "ރޯޒާ" އަދި "ނަމާޒް" އެވެ. ބުނެވޭ ގޮތުގައި އުރުދޫއަށް މި ލަފުޒުތައް އައީ ފާރިސީންނެވެ. ލަފުޒުތަކުގެ ވާހަކަ ނުދައްކާ، ހަމައެކަނި "ރޯދަ" މި ލަފުޒަށް މި މަޝްވަރާ ހަނިކޮށްލާނަމެވެ. އަދިވެސް ކޮނެލަން ހިނގާށެވެ. ފާރިސީއަށް "ރޯޒަ" އައީ ކިހިނެއްބާވައެވެ؟ ފާރިސީ އާއި އުރުދޫގައި "ރޯޒާ" ގައި އޮތް އާބާފިއްޔާއި ޒ، ދިވެހިބަހަށް އައި އިރު އަބަފިއްޔަކަށާއި ދ އަކަށް ބަދަލުވީ ކިހިނެތްބާވައެވެ؟

މި ދެ ސުވާލަށް ޖަވާބު ދިނުމުގެ ކުރިން ޢަރަބި ބަހުގައި "ރޯދަ" އަށް ކިޔަނީ ކީކޭތޯ ހަނދާންކޮށްލުން މުހިއްމެވެ. ޢަރަބި ބަހުން ރޯދައަކީ "صوم" (ޞައުމް) އެވެ. ދިވެހިން މި ކިޔާ ރޯދައިގެ މާނަވީ އަސްލަކީ މި ލަފުޒުކަމުގައިވިޔަސް، އަޑާއި ދެލިގަނޑުން އެއްވެސް ތިމާގެކަމެށް ނުފެނެ އެވެ.

ފާރިސީ ބަހަށް "ރޯޒާ" އައީ "ރޯޒް" އެ ލަފުޒުންކަމަށް ބުނެވެ އެވެ. روز ނުވަތަ ރޯޒްގެ މާނައަކީ ދުވަހެވެ. ނުވަތަ ދުވާލެވެ. ރޯދަ ހިފުމަކީ ދުވާލުކުރާ އަޅުކަމެކެވެ. އެހެންކަމުން "ރޯޒާ" އޭ ކިޔުނީކަމަށް ބުނެވެ އެވެ. އުރުދޫ އިން މި ލަފުޒު ގެންގޮސްފައި ވަނީ ބަދަލެއް ނުގެނެސް އޮތް ގޮތަށެވެ. އެހެންނަމަވެސް ދިވެހިބަހަށް އެ ލަފުޒު ގެނައި އިރު، ފާރިސީ އާއި އުރުދޫގައި "ރޯޒާ" ގައި އޮތް އާބާފިއްޔާއި ޒ، އަބަފިއްޔަކަށާއި ދ އަކަށް ވަނީ ބަދަލުވެފަ އެވެ.

މިއީ ހައިރާންވާންވީ ކަމެއް ނޫނެވެ. ދިވެހި ބަހަވީ އެތައް ދިރާސާތަކެއް ކުރައްވާފައިވާ ޙަސަން އަޙުމަދު މަނިކު އުރުދޫ އާއި ފާރިސީ އާއި ދިވެހީގެ ތިމާގެކަން ސިފަކުރައްވާފައިވެ އެވެ. ޙަސަން އަޙުމަދު މަނިކު ވިދާޅުވާ ގޮތުން ކުރިން ދިވެހި ބަހުގައި ބޭނުންކުރި ބައެއް ލަފުޒުތައް މުޅީން ދޫކޮށްލާ، ޚާއްޞަކޮށް ދީނީ ކަންތައްތަކަށް ނަން ކިޔުމަށް ޢަރަބި، އުރުދޫ އަދި ފާރިސީ ލަފުޒުތައް ދިވެހިން ބޭނުންކުރަން ފެށީ، ކުރިން ބޭނުންކުރަމުންގެންދިޔަ ދިވެހި ލަފުޒުތަކުން އެންމެ ފުރިހަމަ މާނަ ދޭހަ ނުވާކަމަށް ދެކިގެންނެވެ. އެހެން ނަމަވެސް, ކަނޑުދަތުރުފަތުރުގެ ތެރެއިން ޢަރަބި އަދި ފާރިސީ ވިޔަފާރިވެރިންނާ ކުރި މުވާސަލާތުގެ ނަތީޖާއަކަށްވީ ދީނީ ކަންކަމަށް ބޭނުންކުރާ ލަފުޒުތައް ނޫން އެހެން ލަފުޒުތައްވެސް ދިވެހިބަހަށް ތަޢާރަފުވުމެވެ. މިހާރު އެފަދަ ބައެއް ލަފުޒުތައް އުވި ހިނގައްޖެވެސްމެ އެވެ.

ރޯޒަ ރޯދައަށްވީ އިއްޔެއަކު މިއަދަކު ނޫނެވެ. ދިވެހިން ރޯދަ ދަންނަންފެށީއްސުރެ އެވެ. މީގައި ޝައުޤުވެރިކުރަނިވި އެއް ކަމަކީ "ޒ" މި އަޑު، ނުވަތަ "ފެނޯމް" އަކީ ސީދާ އުރުދޫއިން އައިސްފައިވާ އަޑެއް ކަމަށް ބައެއް ބަހަވީ ޢިލްމުވެރިން ވިދާޅުވާތީއެވެ. އެހެންކަމަށްވާނަމަ، "ޣާޒީ" "ޣާދީ" އަށް ނުވެ، "މާޒީ" "މާދީ" އަށް ނުވެ، ރޯދަ އާއި ނަމާދުން މި ބަދަލު ފެންނަނީ ކީއްވެގެން ހެއްޔެވެ؟ އެއްގޮތަކީ ރޯދަ އާއި ނަމާދު ދިވެއްސަށް ތަޢާރަފުވި ޒަމާނަކީ "ޒ"ގެ މޯފީމް އަދި ބަހަށް ތަޢާރަފު ނުވާ ޒަމާނަކަށް ވުމެވެ. އިސްދޫ ލޯމާފާނުގައި ވާކަމަށް ޖީ.ޑީ. ވިޖަޔަވަރްދަނަ އަދި ޙަސަން އަޙުމަދު މަނިކު ވިދާޅުވާ "ފޮނީމް"ތަކުގެ ތެރޭގައި "ޒ" ގެ އަޑެއް ނުހިމެނެއެވެ. އެހެންކަމުން "ޒ" އާ އެންމެ ގާތް އެއް އަޑަށް ބަދަލުވެގެންދިޔައީކަމަށް ބެލެދިވާނެ ބާވައެވެ؟ އިސްދޫ ލޯމާފާނުގައި "ދ" އާ ގާތްކުރާ ތިން "ކޮންސޮނަންޓް ސިމްބަލް" ފެންނަކަމަށް އެ ބޭފުޅުން ވިދާޅުވާއިރު، ރޯޒާ، ރޯދަ އަށްވީ މިހެންކަމުގައި ބެލެވިދާނެ ނޫންހެއްޔެވެ؟

އެހެންކަމުން ދިވެހިން "ރޯދަ" މި ލަފުޒު ހޯދީ އަވަށްޓެރި ޤައުމުތަކުގައި މޮށޭ ދިވެހިބަހާ ތިމާގެ، އުރުދޫ އަދި ފާރިސީ ބަހުންނޭ ބުނެވޭނެ ޖާގަ އެބައޮތެވެ. މި ލިޔުމުގައި އަދި މި ކޮނެލެވުނީ ކިރިޔާ އަޑިވެލާ ވަރަށެވެ. ފުންކޮށް ދިރާސާ ކުރައްވާފައިވާ ދާރިސުން މި މަޢުޟޫއަށް ލިޔުއްވާނޭ އެތައް ބާބެއް ވާނޭކަން ކަށަވަރެވެ. މި ލިޔުމުގެ ބޭނުމަކީ މި މަޝްވަރާ އަށް މަންސައެއް ހޯދައިދިނުމެވެ.