އަހަރަކީ 1990 ވަނަ އަހަރެވެ. މުޅި ދިވެހިރާއްޖެ ފާހަގަ ކުރަމުން ދިޔައީ މިނިވަންކަމަށް 25 އަހަރު ފުރުނު މުނާސަބަތެވެ. މުނާސަބާ ފާހަގަކުރުމަށް، ބޭންޖެހުމާއި، ފުޅަނދުބުރުތަކާއި، ކުޅިވަރާއި މުނިފޫހިފިލުވުމުގެ ހަރަކާތްތައް ކުރިއަށް ގެންދިޔައީ ދިވެހި ފަންނުވެރިކަމަށް ވެސް އާ ދިރުމެއް ގެނެސްދެމުންނެވެ.

ޢަބްދުއްރާފިޢު ނުވަތަ އެންމެން ދަންނަ ނަމުންނަމަ "ޓީވީ ރާއްޕެ" އާއި އޭނާގެ ބޭންޑް "ލަސްޓަރ" އިން ތައްޔާރުވަމުން ދިޔައީ މިނިވަން ފަންސަވީހުގެ ފަންނާނުންގެ ޝޯއަށެވެ. މޫސީގާރުންގެ ދެތިން މީހަކު އެކުވެލައިގެން ޝޯއަށް ޚާއްޞަ ކޮށްގެން އުފެއްދި ބޭންޑަށް އޮތީ، ޤައުމީ ލަވައެއް ހިމެނޭނޭހެން، ޝޯގައި ކިޔާނޭ ލަވަތަކެއް ތައްޔާރުކުރުމެވެ. ރާއްޕެ އާއި އެކުވެރިން ނިންމީ އަމިއްލަ ރާގުގެ ލަވަތަކެއް ކިޔުމަށެވެ. އެތަނުން އެއް ލަވައިގެ މައިގަނޑުގައި، ނުހަނު ޖަޒުބާތާއެކު ރާއްޕެ ކޮއްލީ އަސަރުގަދަ ސުވާލެކެވެ.

"ލޯބި ލޯބިން ލޯބީގެ ދާނުން، ހޯދާ ބެލީމޭ އުފަލެއް ލިބޭތޯ

ހޯދި ހޯދުން ބޭކާރު ވީމާ، ދުނިޔޭގަ ހޯދޭ އުފަލެއް ކޮބައިތޯ؟"

އެ ދުވަސްވަރަކީ މީސް މީޑިޔާގެ މަންސަތަކުގައި ލަވަ ޕްރޮމޯޓުކުރި ދުވަސްވަރެއް ނޫނެވެ. ލަސްޓަރ ބޭންޑަކީ އޮލިންޕިއަންސް ފަދަ މަޝްހޫރު، މެޒޯ ފަދަ ރިޒޯޓު މިއުޒިކުގެ ބޭންޑެއް ވެސް ނޫނެވެ. އެހެން ނަމަވެސް އެ ދުވަސްވަރު، ކެސެޓު ރޯލުގެ އެއްކޮޅުން އަނެއްކޮޅަށް "ލޯބި ލޯބިން" އަޅައިގެން އެ ލަވަ އަޑުއެހި ބަޔަކުވެސް އުޅުނެވެ.

ދިވެހި މިއުޒިކީ ޖައްވަށް މި ލަވަ ދޫކޮށްލިތާ ބައްތިރީސް އަހަރު ވާން ގާތްވަނީއެވެ. އެހެން ނަމަވެސް އަދިވެސް އަހަރެމެން މި އުޅެނީ ރާއްޕެ މި ކުރި ސުވާލުގެ ޖަވާބު ނޭނގިގެންނެވެ. 1990 ވަނަ އަހަރު ދުނިޔެއަށް އުފަންނުވާ ފަންނާނުން ވެސް، މިއަދުވެސް، އެކި ހަފުލާތަކުގައި މި ލަވަ "ކަވަރ" ކުރެވޭތޯ މަސައްކަތް ކުރަނީ އެ ލަވައިގައި ގައިމު ކޮންމެވެސް ދަމާ ބާރެއް ހުރީމާތާއެވެ. އެ ލަވައިގައި އެ ކުރާ ސުވާލުތައް، މިއަދުގެ ޒުވާނުންގެ ޙަޔާތާވެސް ގުޅޭތީ ތާއެވެ.

ސީދާ ޅެމަށް ބަލާލަމާ ހެއްޔެވެ. މުޅި ލަވައިގައި ޅެންވެރިޔާ މި ކުރަނީ ޖުމުލަ ހަ ސުވާލެކެވެ. ލޯބީގެ ދާނުން ލޯތްބެއް ހޯދަން ކުރި މަސައްކަތް ބޭކާރުވެއްޖެ ނަމަ، ދުނިޔޭގައި ހޯދޭ އުފަލެއް ވޭތޯ ކުރި ސުވާލުން ލަވަ ފެއްޓުމަށްފަހު، ބާކީ ފަސް ސުވާލު އަމާޒުކުރަނީ ބޭވަފާތެރިޔާއަށެވެ. ވަޢުދުތަކެއް ވުމަށްފަހު، އެހަނދާން ނައްތާލާފައިވާއިރު، ވަޢުދަށް ކަމޭހިތާނަމޭ ނުބުނަންތޯ ސުވާލުކުރެއެވެ. އެއަށްފަހު އޭނާގެ ޒާތަކީވެސް ބޭވަފާތެރިވުންތޯ ސުވާލުކުރެއެވެ. އަދި އެއަށްފަހު ހަނދާންކޮށްދެނީ ދެގޮތެއް ނުވާނޭ ކަމަށް ވީ ވަޢުދުގެ ވާހަކައެވެ. ދެން މި ކުރާ ސުވާލަކީ މިހާރު ނުރުހުންވެފައި ހުއްޓަސް، އަދި އޮޅުމެއްގައިވެސް ހިނިތުންވެލާ މަންޒަރު ފެނިދާނެތޯ ކުރާ ސުވާލެވެ. ޝަކުވާ އަކީ ކުރީން ދުވަހަކުވެސް ނުރުހުން ނުވާނޭ ކަމަށް އޭނާ ބުނެފައި އޮތް ބުނުމެވެ.

ޒުވާން ލޯބީގައި ޖެހޭ ކޮންމެ ކުންޏަކާއެކު، ތިމާގެ ދިރިއުޅުން ދެން މި ފަނާވެ ނިމިދަނީކަމަށް ކުރެވޭ އިހުސާސަކީ، އެންމެންވެސް ފަރިތަ އިހުސާސެކެވެ. މި ލަވަ އަޑުއަހާލާ ކޮންމެ ޒުވާނަކަށްވެސް އެ ލަވަޔާ އޭނާގެ ޙަޔާތާ ގުޅުވައިލެވެނީ އޮމާންކަމާ އެކުގައެވެ.

އަހަރެންނަށް ފުރަތަމަ މި ލަވަ އަޑުއިވިފައިވަނީ 1991 ވަނަ އަހަރުގެ ޝޯއެއްގައި ރާއްޕެ އެ ލަވަ ކިޔާފައިވާ ގޮތަށެވެ. އެކި މުނާސަބާތަކާ ގުޅުވައިގެން ޓީ.ވީ މޯލްޑިވްސް އިން އެ ލަވަ ބްރޯޑްކާސްޓް ކުރެއެވެ. ކުޑައިރުވެސް، މިހާރުވެސް، އަހަންނަކީ ސުވާލު ގިނަ މީހެއް ކަމުން އެ ލަވަޔާ ބެހޭގޮތުންވެސް މީހުން ދައްކާ ވާހަކަތައްވެސް ހޯދަމުން ދިޔައީމެވެ. "އެއީ ރާއްޕެ ކޮންމެސް އަންހެން ކުއްޖަކަށް ހެދި ލަވައެއް" ކަމަށާއި، "އެ ލަވައިގައި އެ ކިޔައިދެނީ ޙަޤީޤީ ހާދިސާއެއް" ކަމަށް ތުންތުންމަތިން ކިޔާތާ އެ ލަވަޔަށް ވީހާ ދުވަހެއް ވެދާނެއެވެ. އަހަރެން އެ ސުވާލު ރާއްޕެއާ ކުރުމުން "ތިމަންނާއަށް ވީ ވަޢުދުތަކެއް އުވާ ލެވޭނީ އެ ފަދަ ވަޢުދުތަކެއް މީހަކު ވެފައި އޮތްނަމަ ނޫންހޭ" ބުންޏެވެ. ލަވައިގެ ވާހަކައަކީ ޚިޔާލީ ވާހަކައެއްކަން ސިފަކޮށްދެމުން ރާއްޕެ ތަފްޞީލުކޮށްދިނެވެ.

ޅެން ޚިޔާލަކީ އަސްލު މުޅީން އެހެން ގޮތަކަށް އޮންނަ އެއްޗެއް... މިސާލަކަށް ވަރަށް ރީތި ރަޖާގަނޑެއް ފެނުނީ.. ހިތްގައިމު. ފެނުނީމަ އަހަރެން ބުނެފާނެ، އަހަރެން މި ރަޖާ ފެނުނީމަ ހީކަރުވާހިތޭ ވަނީ. އެ ރަޖާ ލައިގެން ނިދާހިތޭ ވަނީ ބުނާކަށް ނުޖެހޭ... ސިޔަރަތުގައިވެސް ބުނާނެ "މަގޭ ޚަންޖަރު ގެންދާނީ ކަލޭ ހަށިގަނޑުގެ ބޮޑުމިނުގެ ތެރެއިން ލާފައޭ". އަސްލު ކިހާ މޮޅު ވާހަކައެއް. އޭގަ ނުބުނޭ މަގޭ ޚަންޖަރުން ކަލޭ މަރާލާނަމެކޭ." ރާއްޕެގެ ސަކަ މިޒާޖުގައި، މިސާލާއެކު ކިޔައިދިނެވެ.

ތެދެކެވެ. "ލޯބި ލޯބިން" މި ލަވަޔަކީވެސް އެފަދަ ސިފަކުރުންތައް ފެންނަ ރީތި ލަވަޔެކެވެ. އެހެން ނަމަވެސް މި ލަވައިގެ ޅެންވެރިކަން އެންމެ ޚާއްޞަކޮށްދޭ އެއް ސަބަބަކީ، އިންސާނާގެ އިހުސާސްތައް އެ ފެންވަރަށް ތިލަކުރަން ޖެހިލުންވާ ޅެންވެރިކަމުގެ ޒަމާނެއްގައި، ލޯބިވެރިއެއްގެ ޝަކުވާތަކަކާއި އިހުސާސްތައް ހިފެހެއްޓުމެއް ނެތި ބަންޑުން ކޮށްލާފައިވާތީ ބާވައެވެ؟ 1990 ވަނަ އަހަރު އައިއިރުވެސް، އަދި ޅެންވެރިކަމަށް ތިލަ ނުކުރެވޭ އިހުސާސްތަކެއް ވެއެވެ. އޭރުވެސް، ލޯބިވެރިންގެ ސުވާލުތަކާއި ޝަކުވާތައް، ސިފަކުރުންތަކުގެ ތެރޭ ފޮރުވައިގެން، ކިޔުން މާ ރީތިކަމަށް ދުއް ބަޔަކު އުޅުނެވެ. އެހެންނަމަވެސް މިނިވަންކަމަށް 25 އަހަރު ވީ އިރު، ޚިޔާލުފާޅުކުރުމުގެ މިނިވަންކަންވެސް މަޑުމަޑުން ދިޔައީ "ނިއުޅެމުންކަމުގައި" ދެންނެވިދާނެއެވެ. ރާއްޕެ ފަދަ ލަވަކިޔުންތެރިން ސާދާ، ތިލަ ޢިބާރާތްތަކުން ލޯބީގެ އެކި މަރުޙަލާތައް ސިފަކޮށްދެމުންދިޔައީ ޢީސާ ޝަރީފް އަދި މައުސޫމް ޝާކިރު ފަދަ ޅެންވެރިން 1990ގެ އަހަރުތަކުގައި ދޫކުރި ސާދާ ތިލަ ޅެންވެރިކަމަށް، ދިވެހި ލޯބީގެ ޅެންވެރިކަން ބަދަލުވުމުގެ އިންތިޤާލީ މަރުޙަލާގައޭ ދެންނެވުން ދޮގަކަށް ނުވާނެއެވެ.

ކަންމިހެން އޮތްނަމަވެސް ރާއްޕެ ދެކޭ ގޮތުގައި އެއީ ޅެންވެރިއެއް ނޫނެވެ. ރާއްޕެއަކީ ފުރަތަމަ މޫސީގާރެކެވެ. ދެން ލަވަކިޔުންތެރިއެކެވެ.

"މަށަށް އެބަ އެ ތިންކަންތައްވެސް ކުރެވޭ. އެކަމަކު އޭގެ ތެރެއިން އެންމެ ބޮޑަށް މަށަކީ މިއުޒީޝަނެއް. ލަވަ ކިޔޭނެ. ޅެން ތަންކޮޅެއް ދަށް ވާނެ. މަށަށް ކޮންމެވެސް ވަރަކަށް ލަވަ ހެދޭ. އެކަމަކު ޅެންވެރިއެއް ގޮތަށް ޅެންވެރިއެއް ނޫން މަމީކީ... މަށަށް ހަދާލެވިދާނެ މޮޅުކޮށް ޅެމެއްގެ ބޯ. ދެން ފުރަތަމަ ދެ ބައިތު ވަރަށް ރީތިކޮށް، "ޅެންކޮށް" ހަދާފަ، ދެން ހަދާ ބައިތުތަކުގެ ކޮލިޓީ ދައްވަމުން ދާނީ. ކޮންމެ ބައިތެއްވެސް މޮޅުކޮށް ހަދާލާނެ ޅެންވެރިން ޅެންހަދާއިރު. ސާދަ ބައިތު ވިޔަސް ޅެންވެރިކޮށް" ރާއްޕެ ކިޔައިދިނެވެ. ރާއްޕެ ދެކޭ ގޮތުގައި، މިއަދު އަލުން "ލޯބި ލޯބިން" އެ ލަވަ އިސްލާޙުކުރާނަމަ، ގެންނާނޭ ބަދަލުތައްވެސް ފެންނާން އެބަހުއްޓެވެ.

ތެދެކެވެ. ޅެމެއް ވިއްޔާ ބަނޑުވައްއަކުރާއި ކާފިޔާ ފަދަ އެތައް ޤަވާއިދުތަކަކަށް ފެތެން މަޖުބޫރުވެއެވެ. ލަވައެއް ފެތެން ޖެހެނީ ރާގަށެވެ. މާނައިން ފެންނާންޖެހެނީ ރާގުގައި އެ ގެންނަ އަސަރެވެ. އަދި ރާގުން ފެންނާން ޖެހެނީ ކިޔާ އެއްޗެއްގެ އަސަރެވެ. ރާއްޕެގެ "ލޯބި ލޯބިން" އަދިވެސް ރީތި ވަނީ އެ ރާގުވެސް ރީތިވީމަ އެވެ.

ރާއްޕެ ކިޔައިދިންގޮތުގައި ރާގެއް ރީތިވަނީ އެ ރާގު އަތުރާލާ ނުވަތަ "އެރޭންޖްމެންޓް" ގެ މޮޅުކަމުންނެވެ. މިސާލެއްގެ ގޮތުގައި ރާއްޕެ ނެންގެވީ ޢަބްދުލްހަންނާނު މޫސާ ދީދީގެ މަޝްހޫރު ލަވަ "އެދޭތީ ޗާނދަނީ މާތޯ" ގެ ރާގެވެ. ކޮންމެ ކަޑިއެއްގެ ރާގުގައި ތަފާތުތަކެއް ވެއެވެ. ދެ ކަޑި އެއް ރާގަކަށް ކިޔައި ފޫއްސެއް ނުވާނެއެވެ. ހިންދީ ލަވަ "ކަބީ ކަބީ" އެކޭ އެއްފަދައިންނެވެ. ރާއްޕެ ދެކޭ ގޮތުގައި މޮޅު ރާގަކީ މިއީއެވެ. އަދި ކިޔުންތެރިކަން ރީތިކޮށްދެނީ އެ ކިޔުންތެރިއަކަށް ޚާއްޞަ "ބަނޑި"ތަކެވެ. "ރާއްޕެވަންތަ" ލަވަ އާއި "ރާފިޔަތުވަންތަ" ލަވަ ވަކިކުރަނީ މި ފަދަ ސިފަތަކުންކަމުގައި ރާއްޕެ ދެކެއެވެ.

ކޮންމެއަކަސް ޤަބޫލުކުރަންޖެހޭ ޙަޤީޤަތަކީ "ލޯބި ލޯބިން" މި ލަވަޔަކީ ދިވެހި މޫސީގުގެ ތެރޭގައި ޚާއްޞަ މަޤާމެއް ދެވިފައިވާ ލަވައެއް ކަމެވެ. އެއީ އަމިއްލަ ރާގު ތަދު ޒަމާނެއްގެ އަމިއްލަ ރާގެކެވެ. ސްޓޫޑިއޯ ރެކޯޑިން އަކަށް ވުރެ ލައިވް ޕަރފޯމަންސެއް މަޝްހޫރުވީ ލަވައެކެވެ. އޭރުގެ ނަން މަޝްހޫރު ފަންނާނުންގެ ތެރޭ ނުހިމެނުނެއްކަމަކު، އާ ޒުވާން މޫނެއް ކަމަކު، މޮޅު ލަވައެއް ކިޔުމުން، އެ ލަވަ ބަޔަކަށް ކަމުދާނޭކަން އަންގައިދިން ލަވައެކެވެ. އަދި ސާދާ ޢިބާރާތްތަކެއްގެ ތެރެއިން ކަމުގައިވިޔަސް، ޖަމީލު ދީދީ ވިދާޅުވާ ފަދައިން ޅެންވެރިޔާގެ "ޠަބީޢަތުން މަދަދު ލިބިގެން، އޭނާގެ ހިތުތެރެއިން ނަކަލުކޮށްގެން، އޭގެ ހިތަށް އެނގޭ އެނގުންތައް ނެރެ ބަޔާންކޮށްދޭ" ޅެމެއް ކަމުގައިވާތީ، އެތައް ޖީލެއްގެ ޖަޒުބާތުތަކާ ކުޅެފައިވާ އަދި މިހާރުވެސް ކުޅެމުންދާ ލަވައެއްކަމެވެ. ދިވެހި މޫސީގީ ތާރީޚުގައި އާ ފެށުމެއް ގެނެސްދިން ރާޅުބާނިތަކުގެ ތެރެއިން އެންމެ ފުރަތަމަ ބީއްސާލި ރާޅުކަމަށްވެސް ބެލެވޭނޭ ޖާގަ އެބައޮތެވެ. މި ލަވަ އަދިވެސް އާވަމުން ދިރެމުން މި ދަނީ މި ހުރިހާ ސަބަބުތަކާ ހުރެއެވެ.