އަޅުގަނޑަކީ ދިވެހި ބަހުގެ، ނުވަތަ އެއްވެސް ބަހެއްގެ މާހިރެއް ނޫނެވެ. ކިޔާ އެއްޗެއް އެހެން މީހަކަށް ފަހުމުވާނޭ މިންވަރަށް ރަނގަޅަށް މޮށެން އެނގޭ (ހެން ހީވާ) ހަމައެކަނި ބަހަކީވެސް ދިވެހި ބަހެވެ. ބަސް އުފެދޭ ގޮތާއި ބަހާ ބެހޭ ގޮތުން ދަންނަ މީހުން ދައްކާ ވާހަކަތައް އަޑުއަހައި އެއާމެދު ވިސްނާ މީހަކަށްވުން ފިޔަވައި އެހެން އެއްވެސް ހައިސިއްޔަތެއް ވެސް ނެތެވެ. މިހެން މިކަން އޮތަސް، މިއުޅެނީ ދިވެހި ބަހުގެ މާހިރުންތަކެއް އުފެއްދި ލަފުޒުތަކަކަށް ފާޑެއް ކިޔާލަން ކަމަށެވެ. މި ލިޔުން ކިޔަމުންދާ، ދިވެހި ބަހުގެ މާހިރުންގެ ދޫތަކުން ރައްކާތެރިކޮށްދެއްވުން އެދި މާތް ހަޒުރަތުގައި ދުއާކުރަމުން ފަށަމެވެ.

ދިވެހި ބަހުގެ އެކަޑަމީން އައު ލަފުޒުތަކެއް އުފައްދައި ބަހުގެ ބާޒާރަށް ނެރުއްވައިފި އެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި ހުރީ ދިވެހި އަޑުތަކުގެ އޮނިގަނޑަށް ފެތި ހިމުންވެގެންދާނޭ ފަދަ ބައެއް ލަފުޒުތަކާއި ދިވެހި ބަހުގެ އަހުލުވެރިންނާ ބީރައްޓެހި އަޑުތަކާއި އެތުރުންތަކެވެ. އުފެއްދި ލަފުޒުތައް ރަނގަޅުތޯ ނުވަތަ ނޫންތޯ އެއީ އެހެން ބަހުސެކެވެ. ފުރަތަމަ ކަމަކަށް ވާހަކަ ދައްކަންވީ ލަފުޒުތަކެއް އުފައްދައިގެން ބަހުގެ ރަދީފުގައި ހިމެނުމުގެ ހިޔާލާމެދުގަ އެވެ.

ރަދީފަކީ ކޮބައިކަންވެސް ދިވެހި ބަހުގެ ރަދީފުގައި ކިޔައި ދީފައި އެބައޮތެވެ. ރަދީފުގައި މާނަކޮށްދީފައިވާގޮތުން ރަދީފަކީ ބަހެއްގެ ލަފުޒުތައް އެ ލަފުޒުތަކުގެ މާނަތަކާއެކު، އެ ބަހެއްގެ އަލިފުބާގެ ތަރުތީބުން، ކިޔައިދީފައި ހުންނަ ފޮތެވެ. އިނގިރޭސި ޑިކްޝަނަރީގައި ވެސް 'ޑިކްޝަނަރީ' މިބަހުގެ މާނައެއްކަމުގައި އޮތީ ހަމަ މި މާނަކުރުމެވެ. އެހެންވީމާ، ރަދީފެއްގައި ހިމަނާނީ ބަހެއްގައި ބޭނުންކުރާ ލަފުޒުތައްކަން އެހާ ހިސާބުން ސާފުވެއެވެ. ދެން އޮތީ ރަދީފުކުރުމެވެ. އެ ބަހުގެ މާނައެއްކަމަށް ބަހުގެ ރަދީފުގައި އޮތީ "އައު ލަފުޒެއް މާނައާއެކު ރަސްމީކޮށް ފާސްކޮށް ރަދީފުގައި ހިމެނުން" ކަމަށެވެ. މިއޮތީ އައު ލަފުޒުތައް ރަދީފުގައި ހިމަނާނޭ ޖާގަ އެވެ. ސުވާލަކަށް ވަނީ މި 'އައު ލަފުޒުތައް' ރަފީދުކުރާނީ އެ ލަފުޒެއް އުފެދުނީމާތޯ ނުވަތަ އުފައްދައިގެންތޯ އެވެ. ލަފުޒެއް އުފެއްދުމުގެ ގާނޫނީ ބާރާއި ހައިސިއްޔަތު ވަކި އިދާރާއަކަށް އެބައޮތްތޯ އެވެ.

ދިވެހިރާއްޖޭގެ ގައުމީ ބަހަށް އިސްކަންދިނުމުގެ ގާނޫނުގެ ނަމުގައި 2011 ވަނަ އަހަރު ގާނޫނެއް ފާސްކުރެވިފައި އެބައޮތެވެ. އެ ގާނޫނުގެ ފުރަތަމަ މާއްދާގައި ބުނެފައިވާ ގޮތުން އެ ގާނޫނަކީ "ދިވެހިބަސް ހިމާޔަތްކޮށް، ރައްކާތެރިކޮށް، ދިރުވައި، ދަމަހައްޓައި، ކުރިއަރުވައި، މުއްސަނދިކޮށް، އަންނަންއޮތް ޖީލުތަކަށް އަމާނާތްތެރިކަމާއެކު ވާސިލުކޮށްދިނުމަކީ، އަބަދުވެސް އެއިރެއްގައިއޮތް ދިވެހި ޖީލެއްގެ މަސްއޫލިއްޔަތެއް ކަމުގައިވާތީ، މި މުހިންމު މަސްއޫލިއްޔަތު އަދާކުރުމަށްޓަކައި ދިވެހި ރައްޔިތުން ލިބިގަތް ގާނޫނެކެވެ." އެ ގާނޫނުގެ ދެވަނަ މާއްދާގެ ދެވަނަ ނަންބަރުގައި ބުނެފައިވާ ގޮތުން "ދިވެހިބަސް ތަރައްގީކޮށް ކުރިއަރުވައި، ބަސް ހީނަރުވުމަށް ދިމާވާ ކަންތައްތަކުން، ބަސް ހިމާޔަތްކުރުން" އެއީ އެ ގާނޫނުގެ މަގުސަދެކެވެ.

ބަހާބެހޭ އެންމެހައި ކަންތައްތައް ބަލަހައްޓައި ހިންގުމަށް އެ ގާނޫނުން އުފެއްދީ ދިވެހިބަހުގެ އެކެޑަމީ އެވެ. އެ އިދާރާގެ މަސްއޫލިއްޔަތުތައް ގާނޫނުގެ 15 ވަނަ މާއްދާގައި ބަޔާންކޮށްފައި ވެއެވެ. އެކަންކަމަކީ؛

(ހ) ދިވެހިބަސް ހިމާޔަތްކޮށް ތަރައްގީކުރުމަށްޓަކައި މަސައްކަތްކުރުން.

(ށ) ދިވެހިރާއްޖޭގެ އިދާރީ ހިންގުމާއި، ވިޔަފާރިއާއި، ތައުލީމާއި، އެހެނިހެން އާންމު މުއާމަލާތުތަކުގައި އެންމެ ބޮޑަށް ބޭނުންކުރާ ބަހަކީ ދިވެހިބަސް ކަމުގައި ދަމަހައްޓައި ދިވެހިބަސް ފެތުރުން.

(ނ) ދިވެހިބަސް ބޭނުން ކުރަންޖެހޭ ހަމަތަކާއި އުސޫލުތައް ކަނޑައަޅައި ބަހުގެ ގަވާއިދު އެކުލަވާލައި މިކަންކަން އާންމުކޮށް ފެތުރުން.

(ރ) ދިވެހިބަހުގެ ގަވާއިދާއި ބަސް ބޭނުންކުރުމުގެ ހަމަތަކާއި އުސޫލުތަކާ އެއްގޮތަށް ބަސް ބޭނުންކުރަމުން ގެންދޭތޯ ބަލައި، ނުކުރާ ފަރާތްތަކާމެދު ފިޔަވަޅު އެޅުން.

(ބ) ދިވެހިންގެ ސަގާފަތާއި، އާދަކާދައިގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ކަންކަމާބެހޭ ހޭލުންތެރިކަން އިތުރުކޮށް އެކަންކަން ދިރުވައި އާލާ ކުރުން.

(ޅ) ދިވެހިބަހާއި، ތާރީހާއި، ސަގާފަތާއި، ތަރިކައާބެހޭ މައުލޫމާތު އާންމުކުރުމުގައި އެ މައުލޫމާތުގެ ސައްހަކަން ދެމެހެއްޓުމަށްޓަކައި އަޅަންޖެހޭ ފިޔަވަޅުތައް އެޅުން.

(ކ) ރާއްޖޭގައި ގައުމީ ފެންވަރުގައި ފާހަގަކުރުމަށް ސަރުކާރުން ކަނޑައަޅާ ދުވަސްތަކުގެ ތެރެއިން ދިވެހިބަހާއި، އަދަބިއްޔާތާއި، ސަގާފަތާއި، ތަރިކައާބެހޭ ގޮތުން ފާހަގަކުރަންޖެހޭ ދުވަސްތައް ފާހަގަކުރުން.

(އ) ދިވެހިބަސްފޮތްތައް އެކުލަވާލައި ޝާއިއު ކުރަމުންގެންދިޔުން.

(ވ) ދިވެހިބަހާއި، ތާރީހާބެހޭ މަޝްރޫއުތަކާއި ޕްރޮގްރާމުތައް ރާވައި، ފަރުމާކޮށް، ހިންގުން.

(މ) ދިވެހިބަހާއި، ތާރީހާބެހޭ އިލްމީ ދިރާސާތަކާއި، އިލްމީ ހަރަކާތްތައް، ރާއްޖެއާއި ރާއްޖެއިން ބޭރުގެ ފަރާތްތަކާ ގުޅިގެން ހިންގުން.

(ފ) ދިވެހިބަހާއި، ތާރީހާބެހޭ ފޮތާއި، މޮނޮގްރާފާއި، ރިޕޯޓުތަކާއި، މަޖައްލާތަކާއި، މިފަދަ އެންމެހައި ތަކެތި ޝާއިއުކުރުމާއި، ދިވެހިބަހާއި، ތާރީހާބެހޭ މައުލޫމާތު ގިންތިކޮށް، ތަރުތީބުކޮށް، ފަތުރާ މަރުކަޒެއްގެ ގޮތުގައި ހަރަކާތްތެރިވުން.

(ދ) ދިވެހިބަހާއި ތާރީހާބެހޭ ކުރު ކޯސްތަކާއި ޕްރޮގްރާމްތައް އަމިއްލަ ފަރާތްތަކާއި ދައުލަތުގެ އެކި މުއައްސަސާތަކަށް ހިންގުމާއި ހިންގުވުން.

(ތ) ސެމިނަރތަކާއި، މައުރަޒުތަކާއި، މަސައްކަތު ބައްދަލުވުންތަކާއި، ކޮންފަރަންސްތައް އަމިއްލައަށް ނުވަތަ އެހެން ފަރާތްތަކާ ގުޅިގެން އިންތިޒާމުކޮށް ހިންގުން.

(ލ) ދައުލަތާއި އެހެން ފަރާތްތަކުން އެކިއެކި އެހީތައް ލިބިގަތުމާއި، އެ ފައިސާ ތަނުގެ މަގުސަދުތައް ހާސިލުކުރުމަށް ބޭނުންކުރުން.

(ގ) މި ގާނޫނުގައިވާ ގޮތުގެމަތިން، އެކެޑަމީން ކުރަންޖެހޭ އެހެނިހެން ކަންކަން ކުރުން.

މި މާއްދާގެ (ހ) ގައި ބަޔާންކޮށްފައި އެވާ މަސްއޫލިއްޔަތަކީ ދިވެހިބަސް ހިމާޔަތްކޮށް ތަރައްގީކުރުމަށްޓަކައި މަސައްކަތްކުރުމެވެ. މި އަކުރުގައި ބުނެފައި އެއޮތް 'ތަރައްގީކުރުމަށްޓަކައި މަސައްކަތްކުރުން' ގެ މާނައިގެ ތެރޭގައި އައު ލަފުޒުތައް އުފެއްދުން ހިމެނޭނޭކަމަށް މީހަކު ވަކާލާތު ކޮށްފާނެ އެވެ. އެހެނީ ބަހަށް ލަފުޒުތައް އިތުރުވުމަކީ (ބައެއް ހާލަތްތަކުގައި) ބަހަށް އަންނަ ތަރައްގީއެކެވެ.

އެކެޑަމީން އެކުލަވާލާފައިވާ ގަވާއިދުތަކަށް ބެލިއިރު، ލަފުޒު އުފެއްދުމާއި، ލަފުޒު ބަލައިގަތުމާއި ރަދީފުކުރުމުގައި އަމަލުކުރާނޭ ގޮތުގެ ގަވާއިދެއް އެކުލަވާލާފައި ނެތެވެ. އެހެންވީމާ، ލަފުޒެއް އުފައްދާއިރު އެ ލަފުޒު އުފެއްދީ ކިހިނެއްކަން، ބެލީ ކޮން ކަންތައްތަކަކަށްކަން ސާފުވާނޭ ގޮތެއް ނޯވެ އެވެ. އަޅުގަނޑަށް ފެންނަ ގޮތުގައި، އެކެޑަމީން އައު ލަފުޒުތައް އުފައްދައިގެން ތައާރަފުކުރުމުގައި ދިމާވާ އެންމެ ބޮޑު މައްސަލައަކީވެސް އެއީ އެވެ. އެކެޑަމީން ލަފުޒު އުފެއްދުމުގައި ބޭނުންކުރާ "ތަރީގާތު" ނޭނގި، އެކަން ހިނގިގޮތް "ފުރޫޒު" ކުރަންޖެހުމުގެ ސަބަބުން އެކަމުގެ މުޅި އިޖުރާއަތާއި ނަތީޖާ ވެސް "ވިސަޑު" ވެގެން ދަނީ އެވެ. ލަފުޒު އުފެއްދުން ޖޯކަކަށް ވެގެން މިއުޅެނީ ވެސް މިހެންވީމާ ތޯއްޗެކެވެ. "ބުލޫޓޫތު މޯޑު" އަކީ "ނޫ ދަތް މުހައްމަދު" ކަމަށް ވެސް ފޭސްބުކުގައި (މާފުކުރައްވާތި! މޫނުފޮތުގައި) ބޭފުޅަކު ލިޔުއްވާފައިވާތީ ދެކުނީމެވެ.

ލަފުޒު އުފެއްދުމުގެ ގާނޫނީ ބާރަކީ އެއްވެސް ގައުމެއްގައި ވަކި ހާއްސަ އިދާރާއަކަށް ދީފައި އޮންނަ ބާރެއް ނޫނެވެ. ދިވެހިރާއްޖޭގެ ގައުމީ ބަހަށް އިސްކަން ދިނުމުގެ ގާނޫނުގައިވެސް އެއްވެސް އިދާރާއަކަށް އެ ބާރެއް ދީފައެއް ނެތެވެ. ގައުމުތަކުގެ ބަހާބެހޭ އިދާރާތަކުން ކުރާ ކަމަކީ މުޖުތަމައުގައި އުފެދި އާންމުވާ ލަފުޒުތައް އެ ގައުމުތަކުގެ ރަސްމީ ބަހުގެ ތެރޭގައި ބަލައިގަތުމެވެ. އެ މުޖުތަމައުއެއްގައި އުޅޭ އިންސާނުން މޮށެ އުޅުމުގައި ވަކި އެއްޗަކަށް ނުވަތަ ކަމަކަށް ލަފުޒެއް ބޭނުންވެއްޖެނަމަ އެ ލަފުޒެއް އުފެދެނީ އެ ހާޖަތެއް މެދުވެރިވި ބައެއްގެ ފުށުންނެވެ. ބަހާބެހޭ ރަސްމީ އިދާރާތަކުން ކުރާކަމަކީ އެ ލަފުޒެއް އާންމުވެ، ބޭނުންހިފެމުންދާ ނިސްބަތަށް ބަލައި، އެ ލަފުޒެއް ބަލައިގަތުމާއި ރަސްމީ ބަހުގެ ލަފުޒުތަކުގެ ޖަމާގައި ހިމަނަމުން ގެންދިއުމެވެ.

އަޅުގަނޑުމެންގެ ރާއްޖޭގައި މިގޮތާ ހިލާފަށް އަމަލުކުރާތީ، އެކެޑަމީން ހަދާ ލަފުޒުތައް ވަރަށް ގިނަ ފަހަރު ވައިގައި ހިފާގޮތެއް ނުވެ އެވެ. އެއީ ރަދީފަށް ލަފުޒުތަކެއް ގަންނަވާލަން މަސައްކަތްކުރާތީ އެވެ. ރަދީފުގައި އޮތްގޮތުން ގެންނެވުމުގެ އެއް މާނައަކީ އެއްޗެއްގެ ތެރެޔަށް ނުވަތަ ތަނެއްގެ ތެރެޔަށް ފުރިބާރުވާވަރަށް ގަދަކަމުން ކޮށްޕައި ވެއްދުމެވެ. މުޖުތަމައުގައި މޮށެ އުޅުމުގައި ކޮންމެހެން ބޭނުން ނުޖެހޭ ލަފުޒުތައް އުފައްދައިގެން، މި ލަފުޒުތައް ފާސްކޮށްފީމޭ ބުނެ އިއުލާނުކޮށް ރަދީފުގައި ހިމެނުމަކީ ރަދީފަށް ލަފުޒު ގެންނެވުމެވެ.

މިފަހަރު ބާޒާރަށް ނެރެފައިވާ ބައެއް ލަފުޒުތަކަށް ބަލަމާތޯ އެވެ. އައު ލަފުލުތައް ކަމަށް ބުނެ ނެރުނު 88 ލަފުޒުގެ ތެރޭގައި އަޅުގަނޑުމެން ބޭނުންކޮށްއުޅޭ އާންމު ކިތަންމެ ލަފުޒެއްވެސް އެބަހުއްޓެވެ. އަޅުގަނޑުމެން 'މޮޕު' ލާން ފެށީ އަލަކަށް ނޫނެވެ. އަޅުގަނޑުމެން އެކި ކަންކަމަށް 'ރިއާޔަތް' ކޮށް އުޅޭތާ އެތައް ޒަމާނެކެވެ. 'ކަށިވެލި' އެއީ އައު ލަފުޒެއް ނޫނެވެ. 'އުސްލޫބު' ވެސް އަޅުގަނޑުމެންނަކަށް އަލެއް ނޫނެވެ. މިއީ 2023 ވަނަ އަހަރު އެކެޑަމީން 'އުފެއްދި' ލަފުޒުތަކެއް ކަމަށް އިއުލާނުގައި އެއޮތް ވާހަކައަކީ ބުހުތާނެކެވެ.

އަލަށް އިވުނު ލަފުޒުތަކެއް އެބަހުއްޓެވެ. މިސާލަކަށް 'ސަމަކާރީ' އެވެ. އެބަހުގެ މާނައަކީ 'ކުޑަ ހޭދައަކުން ރަނގަޅު ނަތީޖާ ނެރެދެވޭ' ޔޯލަ އެވެ. އެ ލަފުޒުގެ އިނގިރޭސި ލަފުޒަކީ 'Efficient' އެވެ. އިނގިރޭސި ބަހުގެ ލަފުޒުގެ މާނައާ އަޅައިބަލާއިރު ދިވެހި ލަފުޒުގެ މާނަ އެތައް ތަނަކުން ހަންޏެވެ. މިކަހަލަ ލަފުޒުތައް ހަދައި ރަދީފުގެ ތެރެއަށް ގަންނަވާލުމަކީ އަމުދުން 'ސަމަކާރީ' ގޮތެއް ނޫނެވެ.

"ކާނާގެ ކަނާދުގެ ކަށަވަރުކަމަށް އެކިއެކި ދެނަވެށިތަކުގައި ފުރަދާރުން ވައުދުވި އެވެ. އެހެންނަމަވެސް ދަނޑުވެރިކަމުގެ ތަރީގާތަކުގެ ސަބަބުން މުޅި ނިޒާމު ވިސަޑުވެފައިވާތީ ކަނޑައެޅި ވަގުތުރޮނގުގައި އެކަން ތަންފީޒުކުރެވިފައެއް ނުވެއެވެ. މުރާގިބުން ފުރޫޒުކުރާ ގޮތުގައި ކާނާގެ ކަނާދުގެ ކަށަވަރުކަން ފޯރުކޮށްދެވޭ ތައުސީލު، ކުރިން ފުރޫޒުކުރެވުނު މިންވަރަށްވުރެ ދަށްވާނެ އެވެ."

އަޅުގަނޑުމެން މިހެން ވާހަކަ ދައްކަންވީ ސަބަބެއް އެބައޮތްތޯ އެވެ. މި ލަފުޒުތަކަށް ދިވެހި، ނުވަތަ ނުވަތަ ދިވެހި ވެފައިވާ ލަފުޒުތައް އެބަހުއްޓެވެ. ކެންޑިޑޭޓުންނަކީ މިހާރު ދިވެހި ލަފުޒެކެވެ. އެކެޑަމީއަކީ ދިވެހި ލަފުޒަކަށް ވާ ފަދައިންނެވެ. ފުރޫޒުކުރުމަކީ ބެލެވުމެވެ. ހީވުމެވެ. ދެކުމެވެ. ތައުސީލޭ އެކިޔާ އެއްޗަކީ ދާއިރާ އެވެ. ސަރަހައްދު، ހިސާބުގަނޑު، ނުވަތަ ވަށްބުރެވެ. މިހެން އޮތް ކަމެއްގައި ބަހުގެ އެކެޑަމީން އައު ލަފުޒުތަކެއް ހަދައި ނެރުނަސް، އެ ލަފުޒުތައް ބަލައިގަނެ، ވައިގައި ހިފުމަކީ ދުރުކަމެކެވެ.