މުޖުތަމައެއްގެ ގޮތުން ބަޔަކު މީހުނަށް ކުރިޔަށް ދެވެނީ އެބަޔެއްގެ ތެރޭގައި އިލްމީ އެކި ދާއިރާތައް އުފެދި ކުރިއަރައިގެނެވެ. އަދި އެފަދަ ދާއިރާތަކުން އާލިމުންނާއި މުފައްކިރުން އުފަންވެގެނެވެ. އިލްމީ ފޮތްފޮތާއި ފިކުރީ މުނާޤަޝާތައް އެބަޔެއްގެ ތެރޭގައި ގިނަވެގެނެވެ. އެހައިރުން އެ މުޖުތަމައެއްގެ ތެރޭގައި އިލްމީ ރޫހެއް އުފެދި އާއްމު ގިނަ ބަޔެއްގެ ތެރެއިން ޖާހިލުކަން ފިލާ ހިނގައިދާނެތެވެ. މުޖުތަމައެއް ހަރުދަނާ ފިޔަވަޅުތަކެއްގެ މަތީގައި ކުރިޔަށް ދިޔުމަށްޓަކައި އެބަޔެއްގެ ތެރޭގައި ތަނަވަސް ހިޔާލާތާއި އައު އީޖާދީ ވިސްނުންތައް ގިނަވެދާން ޖެހެ އެވެ. މިކަމަށް މަގުފަހިވާހުށީ އިލްމީ ފިކުރީ ބިންގަލެއްގެ މަތީގައި މުޖުތަމައު ބިނާކޮށްގެނެވެ. އަމާންކަމާއި ސުލްހަ މަސަލަސްކަން، އިގުތިސާދު ހެޔޮވުމާއި ނަފާވެރިކަން، ފަދަ އެންމެހައި ކަންކަން ދެމިގެން އަންނަނީވެސް އެ ބިންގަލުގެ މަތީންނެވެ.

ޝައްކެއްވެސްނެތެވެ! އިސްވެ ދެންނެވުނު ފަދަ އިލްމީ ރޫހެއްގައި ތިބުމަކުން އަދި ނުފުދޭނެތެވެ. އެހެނީ ބަޔަކަށް ކުރިޔަށް ދެވޭހުށީ ކުރިމަގު ކޮށާ އަލިކޮށްގެން ކަމުގައި ވާތީއެވެ. ދާހިލީ އަދި ހާރިޖީ ގޮތުންނެވެ. އެތެރޭގެ ކަންކަން ތަރުތީބު ނިޒާމަކުން ދާއިމީ ގޮތެއްގައި ހިނގަހިނގާ އޮންނަން ޖެހެއެވެ. އާއްމު ދިރިއުޅުމުގެ ލުއި ފަސޭހަތަކަށްޓަކައެވެ. މިކަމަށްޓަކައި ހަރުދަނާ ގާއިދާތަކެއް އެކުލަވާ ނަގަހައްޓާން ޖެހިދެއެވެ. ހަމައެހެންމެ އެބަޔެއްގެ އަސާސީ ބޭނުންތަކަށާއި މުޅި އިގުތިސޯދުގެ ކުރިއެރުމަށްޓަކައި ހާރިޖީ ގުޅުންތައް ދެމެހެއްޓުންވެސް މުހިންމުވެދެއެވެ. މިކަމަށްވެސް ވަކި އުސޫލީ ހަމަތަކެއް އޮންނާން ޖެހިދެއެވެ.

ދައުލަތެއްގެ ވެރި ބަޔަކަށް ސިޔާސީ އިލްމަކީ އެންމެ މުހިންމު އެއް ދާއިރާކަމުގައި ވަނީ މި ދެންނެވި ފަދައިން އެބައިމީހުންގެ ހާރިޖީ އަދި ދާހިލީ ކަންތައްތައް ތަރުތީބު ކުޅައުމަށެވެ. ދައުލަތެއް ނަގަހައްޓާ ދެމެހެއްޓޭ ހުށީ އެ ބަޔެއްގެ ތެރޭގައި ވަރުގަދަ ސިޔާސަތުތަކެއް އެކަށައެޅިފައި އޮވެގެންނެވެ. އަދި ކިއެއްތަ ދުނިޔޭގެ އޮޔާ ވައި ދަނެގެން އައު ސިޔާސަތުތަކާއި އެކު ދަތުރުކުރާން އެނގޭނޭ ވަރުގެ ގާބިލު މީހުންވެސް އުފެދިގެންނެވެ.

އެނގިލައްވާނެ ފަދައިން އިންސާނުންނީ ދުނިޔޭގެ އެކި ކަންކޮޅުތަކަށް ފެތުރި ބޮޑެތި ދައުލަތްތައް ބިނާކުޅަ ބައެކެވެ. އެގޮތުގައި އަދިވެސް އުޅެމުންދާ ބައެކެވެ. މިގޮތުގެ މަތީން ކޮންމެ އިންސާނީ ޖަމާއަތެއްގެ ބަޔަކުވެސް ދުނިޔެ އާރާސްތު ކުރަމުން އައިސްފައި ވަނީ އެބަޔަކު އުފަންކުޅަ ސިޔާސީ ފަލްސަފާތަކެއްގެ މަތީންނެވެ. ޔޫނާނީންނާއި ރޫމީންނާއި ފާރިސީންގެ މިސާލަށް ބައްލަވާށެވެ. އެއީ ގަދީމީ ޒަމާނުގެ މަޝްހޫރު ދައުލަތްތަކެވެ. އެ ދައުލަތްތައް އުފަންވެ ފުޅާވެގެން ދިޔަ ގޮތްތަކުގެ މައްޗަށް ތަހުލީލީ ނަޒަރަކުން ބައްލަވައިފިނަމަ މި ދެންނެވި ފަދަ ސިޔާސީ ފަލްސަފާތައް ފެނިވަޑައިގަންނަވާނެއެވެ. އެ ދައުލަތްތައް ފުޅާވެގެން ދިޔައީ ހަމައެކަނި ކުޅަ ހަނގުރާމަތަކެއްގެ ސަބަބުން ނޫންކަންވެސް ހާމަވާނެއެވެ. ފެންނަނީ އެބައިމީހުންގެ ދާހިލީ ކަންކަމުގެ ރޭވުންތެރިކަމެވެ. އެކަންކަން ތަރުތީބު ނިޒާމަކުން ހިނގަހިނގާ އޮތް ކަމެވެ. އަނެކުންނާއި އެކު ގާއިމު ކުރަމުންދިޔަ ހާރިޖީ ގުޅުންތަކެވެ. މި އެންމެހައި ކަންކަން ގުޅިފައި އޮތީ އެބައިމީހުން އުފަންކުޅަ ސިޔާސީ ފަލްސަފާތަކާއި އެވެ.

މި ޒަމާނުގެ ސިޔާސީ އިލްމުގެ އެއް ބާނީ ކަމުގައި ބައެއް މުއައްރިހުން ބައްލަވާ ބޭކަލަކީ ނިކޮލައި މަކިޔެވެއްލިއެވެ. އެއީ މީލާދުން 16 ވަނަ ގަރުނުގެ ތެރޭގައި އުޅުއްވި އިޓާލީ ވިލާތުގެ ފްލޮރެންސްގެ ބޭކަލެކެވެ. ތާރީހު އިލްމުގެ އާލިމެކެވެ. މޮޅު ލިޔުންތެރިއެކެވެ. އަދި މީގެ އިތުރުން ސިޔާސީ އިލްމުގެ ފަލްސަފާވެރިއެކެވެ. އޭނާ ލިޔުއްވި ދަ ޕްރިންސް އޭ ކިޔުނު ފޮތަކީ މިހާރުވެސް ސިޔާސީ އިލްމުގެ ދާއިރާގައި މަޝްހޫރުކަން ބޮޑުވެގެންވާ ފޮތެކެވެ. އޭނާ އެފޮތް ލިޔެދެއްވީ ފްލެންރެންސްގެ އުރުސްޠުޤުރާތީ އާއިލާއެއްގެ އަމީރަކަށެވެ. އެއީ އެދުވަސްވަރު ފްލޮރެންސުގައި އޮތް އެންމެ ބާރުގަދަ ސިޔާސީ އާއިލާކަމުގައިވާ މެޑީޗީ އާއިލާގެ އަމީރެކެވެ. ވެރިކަން ކުރާނެ ގޮތާއި މަގު ބުނެދިނުމަށެވެ. މިފޮތުގެ އިތުރުން އެހެން ގޮތަކުންވެސް މަކިޔެވެއްލިގެ ނަން މަޝްހޫރުވެގެންވެ އެވެ. އެއީ ދުނިޔޭގެ ސިޔާސީ މައިދާންތަކުގައި، ހުނަރާއި ފަންނު ދައްކަވާން އުޅުއްވާ ސިޔާސީ ބޭފުޅުން ހީލަތާއި މަކަރަށް ނިސްބަތްކުރުމުގެ ގޮތުންނެވެ. އެބާވަތުގެ ހީލަތްތެރި އުކުޅުތަކަށްވެސް އޭނާގެ ނަމުން ނަންދެވިފައިވަނީ އެވެ.

މީލާދުން 19 ވަނަ ގަރުނުގެ ވަރަށް ފަހުކޮޅާ ހިސާބުން ޒަމާނީ ވަކި ހަމަޔަކަށް ސިޔާސީ އިލްމު ތަރައްގީވެ ކުރިއެރިއެވެ. އެހެންނަމަވެސް އިންސާނުންގެ ތެރެއަށް ދައުލަތްތަކާއި ވެރިކަންތައް ތައުރަފުވީއްސުރެން ސިޔާސީ އިލްމަކީ އެކަށައެޅިފައި އޮތް ދާއިރާއެކެވެ. އިޖުތިމާއި އިލްމު ނޫނީ ތާރީހު އިލްމުފަދަ އެހެނިހެން ފަލްސަފީ ދާއިރާތަކުގެ ތެރޭގައި އެކަށައެޅިގެން ވިޔަސް އިލްމެއްގެ ގޮތުގައި ބަހުސް ކުރެވެމުން އައިސްފައިވާ ދާއިރާއެއްވެސްމެއެވެ.

އާދޭހެވެ! އީސާގެފާނު އުފަންވެވަޑައިގެންނެވުމުގެ އެތަކެއް ސަތޭކަ އަހަރު ކުރީންވެސް އިންސާނުން އައިސްފައިވަނީ ސިޔާސަތްތަކާއި މެދަށް ވިސްނާ ފިކުރު ހިންގަމުންނެވެ. އަދި އެވިސްނުމުގެ ތެރެއިން ތަފާތު ނިޒާމުތައް އީޖާދުކޮށް ތަޖުރިބާވެސް ކުރަމުންނެވެ. ވެރިކަން ހިންގާނެ އެންމެ މޮޅު ގޮތަކީ ކޮބައިކަމާ މެދަށާއި އެފަދަ ނިޒާމެއް އެކުލެވިފައި އޮންނާންވާނެ ގޮތްތަކަކީ ކޮބައިތޯ ކަމާއި މެދަށް ވިސްނާ ހަދަމުންނެވެ. އެފަދަ ސިޔާސީ ފަލްސަފީ ހިޔާލާތުތައް އާއްމުކުރެއްވި ބޭކަލުންނަކީ އެޒަމާނުގައިވެސް ގިނަ ބައެކެވެ. ސޮކޮރެޓަސް އާއި ޕުލާޓޯ ނޫނީ އެރިސްތޯ ފަދަ އެތައް ބޭކަލުންނެކެވެ. އެވޭލާ ޒަމާނުގެ އިސްލާމީ ފަލްސަފާވެރިން ތެރޭގައިވެސް ސިޔާސީ އިލްމުގެ ބޮޑެތި މުފައްކިރުން ތިއްބެވިއެވެ. އެބޭކަލުންނީ ގަދީމީ ޔޫނާނީ ފަލްސަފާވެރިންގެ ހިޔާލުތަކުން ހިޔާލާތު ނެރުއްވައިގެން އެ އިލްމު އިތުރަށް ތަރައްގީ ކުރެއްވި ބޭކަލުންނެވެ. މިގޮތުން އިބްނި ރުޝްދާއި އިބްނި ޚަލްދޫނާއި އިބްނި މުގައްފާ އަދި އިބްނި ސީނާ ފަދަ އެތައް އިސްލާމީ ފަލްސަފާވެރިންނެކެވެ.

މި ޒަމާނުގައި ސިޔާސީ ދާއިރާއިން އިލްމު ހާސިލް ކުރައްވާ ބޭފުޅުންނަށް ޖަރުމަނުންގެ ބިސްމާކާއި ފަރަންސޭސިންގެ ނަޕޯލިއަނާއި އިނގިރޭސީންގެ އޮލިވަރ ކްރޮމްވެލް ފަދަ ބޭބޭފުޅުންގެ ނަންފުޅުތަކަކީ އައު ނަންފުޅުތަކަކަށް ނުވާނޫއެވެ. ނޫނީ އިސްލާމީ ތާރީހުގެ ތެރެއިންނަމަ މުއާވިޔަތުގެފާނާއި އުމަރު ބުނު ޢަބްދުލް އަޒީޒާއި ޞަލާޙުއްދީނުލް އައްޔޫބީ އަދި ޝަޖަރަތުއްދުއްރު ފަދަ ފަދަ ނަންފުޅުތަކަކީވެސް އައު ނަންފުޅުތަކަކަށް ނުވާނެއެވެ. އެއިން ކޮންމެ ބޭފުޅަކީ ވެސް އެބޭފުޅަކު އުޅުއްވި ޒަމާނުގައި އުފެދުނު ބޮޑެތި ސިޔާސީ މުފައްކިރުންނާއި މޮޅެތި ލީޑަރުންނެވެ. އެފަދަ އެތައް ބޭފުޅުންނެކެވެ.

ދިވެހިރާއްޖެއަކީ ވެސް އަމިއްލަ ވެރިކަމެއްގެ މަތީގައި ދެމިއޮންނަތާ އެތަކެއް ހާސް އަހަރުވީ ދައުލަތެކެވެ. ދިވެހީންނަކީ އިއްޔެ މެންދުރު ދުނިޔެއަށް އުފަންވެގެން އެހެން މީހުން އުޅޭ ގޮތް ދަސްކުރާން ފެށި ގައުމެއްގެ ވެރި ބައެއް ވެސް ނޫނެވެ. ނޫނީ "ވަލު މީހުންގެ" ގޮތުގައި ތިއްބާ، ބޭރުން ބަޔަކު އައިސް، އޮބިއަޅައިގެން ތަހުޒީބު ކުރި ބައެއްވެސް ނޫނެވެ. ކިއެއްތަ ދިވެހީންނަކީ އިހު އެވޭލާ ޒަމާނުއްސުރެ ހަޟާރީ ބައެކެވެ. ދައުލަތެއް އުފަންކުޅައުމުގެ ޤާބިލްކަން ލިބި، ދައުލަތެއް އުފަންކޮށްގެން ތިބި ބައެއްވެސްމެއެވެ. އެ ދައުލަތަކީ ދިވެހިރާއްޖެއެވެ. މާނައަކީ ދިވެހީންގެ ރަސްކަމެވެ. ނޫނީ މިޒަމާނުގެ ގޮތަށް ނަމަ ދިވެހި ޖުމްހޫރިއްޔާއެވެ. ރާއްޖެއީ ވަކި އުސޫލުތަކަކާއި ހަރުދަނާ ނިޒާމެއްގެ މައްޗަށް އެކުލެވިގެން ހިނގަހިނގާ އޮތް މުސްކުޅި ދައުލަތެކެވެ. ދާހިލީ ކަންކަމާއި އަދި ހާރިޖީ ކަންކަމުގައިވެސް ހަރުދަނާ ސިޔާސަތުތަކެއް ގެންގުޅެ ދެމެހެއްޓި ބައެކެވެ.

ފާއިތުވެ ދިޔަ ދެހާހަށްވުރެ ގިނަ އަހަރު މުސްތަގިއްލު ގައުމެއްގެ ގޮތުންނާއި އަދި ދައުލަތެއްގެ ވެރި ބައެއްގެ ގޮތުގައި ދިވެހީންނަށް ދެމި ތިބެވުނީ ކިހިނެތްތޯ ނަޒަރު ހިންގަވާށެވެ. މިފަދަ ނަޒަރަކުން ބައްލަވާ ކޮންމެ ބޭފުޅަކުވެސް ދިވެހީންގެ ސިޔާސީ ފަލްސަފާގެ މައްޗަށް ކަޅި އެއްލަވާނެކަން ގައިމެވެ. އެހެން ނުވާންވީ ސަބަބެއްވެސް ނެތެވެ. އެހެނީ ބަޔަކު މީހުންނަށް ދައުލަތެއްގެ ވެރި ބަޔެއްގެ ގޮތުގައި ދިގު އުމުރެއްގެ މައްޗަށް ތިބެވޭނީ އެބައިމީހުންގެ ތެރޭގައި ދާހިލީ ކަންކަމާއި ހާރިޖީ ކަންކަމުގައި ހަރުދަނާ ސިޔާސަތުތަކެއް އޮވެގެންނެވެ. އެހެންނޫނަމަ އެ ދައުލަތެއް ވެއްޓި ހިނގައިދާނެތެވެ. ދުނިޔޭގެ އެފަދައިން ވެއްޓި ދިޔަ ކިތަންމެ ދައުލަތެއް ދެކެފިއެވެ. އަދުގެ ގިނަ ބަޔަކަށް އެއް ޒަމާނެއްގައިވެސް އޮތްކަން ނޭނގޭ ކިތަންމެ ދައުލަތެކެވެ. އަޅުގަނޑުމެންނާ އެންމެ ގާތުން މި އޮތް ބޮޑު އިންޑިޔާގެ މައި ބައްރަށް ބައްލަވާލިޔަސް ފުދޭނެއެވެ. އެ ބައްރުގައި އޮތްހާ ދައުލަތްތައް އަދު ކޮބައިހެއްޔެވެ؟ ބާރުގަދަ އަންބަރާޠޫރީ ވެރިކަންތައް ކޮބައިހެއްޔެވެ؟

ދިވެހިރާއްޖެ މިހާ ދިގު އުމުރެއްގެ މައްޗަށް ދެމި މި އޮތީ އެހެނިހެން ބޮޑެތި ބާރުގަދަ ދައުލަތްތަކަށް ފޮރުވިފައި އޮތީމާ ހެއްޔެވެ؟ ދިވެހީންނަކީ މިހާރުގެ ސީޝެލާއި އޮސްޓުރޭލިޔާ އާއި އެމެރިކާ ފަދަ ތަންތަންހެން އިހު އެވޭލާ ދުނިޔޭގެ މީހުންނަށް އޮތްކަން ނޭނގޭ ބިމެއްގައި ދިރިއުޅެމުން އައި ބަޔަކީ ހެއްޔެވެ؟ ނޫނެކެވެ! އެއްގޮތަކަށްވެސް އެހެނެއްނޫނެވެ. ދިވެހީން ތިބީ ނުލާހިކު ކާރޫބާރޫ ބޮޑު މަގެއްގެ މެދުގައެވެ. އެއީ ކޮން މަގެއްތޯއެވެ؟ ދުނިޔޭގެ ވިޔަފާރި ހިނގަހިނގާ އޮތް އިންޑިޔާ ކަނޑުގައެވެ. މިހެންވުމުގެ ސަބަބުން ދިވެހި ރަށްތަކަކީ މާ އިހުއްސުރެވެސް އިންސާނުން އަޑުއަހާ އުޅޭ އަދި ދަންނަ ތަނެކެވެ. އެންމެ ގަދީމީ ރޫމީންގެ ފޮތްތަކުންވެސް ދިވެހި ރަށްތަކުގެ ހަބަރު ފެންނާން އެހުރި ސަބަބަކީ މިއީއެވެ.

ދެން މި ސަރަހައްދުގެ ސިޔާސީ މަސްރަހުގެ ތާރީހަށް ބައްލަވާށެވެ. މި ސަރަހައްދުގައި ބާރުގަދަ އެތަކެއް ދައުލަތެއް އުފެދި ނިމި ގޮސްފައިވާތީ ފެނިލައްވާނެއެވެ. އިންޑިޔާގެ މައި ބައްރުގައި ގަދީމީ ޒަމާނުގައި އުފެދުނު ޗޯޅާއިންނާއި ޕާޑިޔަނުންފަދަ އާރާއި ބާރު ހުރި ކިތަންމެ ދައުލަތެކެވެ. އެއިރުވެސް ދިވެހި ދައުލަތް އޮތެވެ. އެބައިމީހުންގެ ފޮތްތަކުން މި ދައުލަތުގެ ހަބަރު އަހުބާރު ލިބެއެވެ. އަނެއްކާވެސް ވިސްނަވާށެވެ. ކާރޫބާރޫ ބޮޑު އިންޑިޔާ ކަނޑުގެ މެދުގައި، ބޮޑެތި ދައުލަތްތަކެއްގެ ކައިރީގައި، ދިވެހީން އަމިއްލަވަންތަ ދައުލަތެއް ބިނާކޮށްގެން މި ތިބީ ކިހިނެތް ހެއްޔެވެ؟

އާދޭހެވެ! އިސްވެ ދެންނެވުނު ނުކުތާތަކާއި އެކު މުޅި އިންޑިޔާ ކަނޑުގެ ތާރީހަށް ބައްލަވަމުން ދިވެހި ހަޟާރަތުގެ މައްޗަށް ނަޒަރު ހިންގެވުން މުހިންމެވެ. އެހައިރުން އިސްވެ ކުރެވުނު ސުވާލަށް ދޭން ހުރި ގިނަ ޖަވާބުތަކުން ޖަވާބެއް ލިބިލައްވާނެއެވެ. ޔަގީންވާ އެއް ކަމަކީ ދިވެހި ކާބަފައިންނަކީ ނާށިގަނޑެއްގެ ތެރެއަށް ކުރޮޅިއެއް ލައިގެން ހަލުވާން ތިބި ބަޔެއް ނޫންކަމެވެ. ދެހާސް ފަސްސަތޭކަ އަހަރަށްވުރެ ދޮށީ އުމުރެއްގެ މައްޗަށް މި ދައުލަތް ދެމިގެން އައިސްފައި މިވަނީ ހަރުދަނާ ސިޔާސަތު ތަކެއްގެ މައްޗަށް ދައުލަތް ނަގަހައްޓާފައި އޮތަތީ ކަމުގައިވެސް ފެނިލައްވާނެއެވެ. ހަމައެހެންމެ ގާބިލު ވެރީންތަކެއް ދިވެހީންގެ ތެރެއިންވެސް އުފެދިފައި ތިބީމާކަމަށްވެސް ފެނިލައްވާނެއެވެ.

އާދޭހެވެ! ވަކި އިލްމެއްގެ ގޮތުގައި "ޕޮލިޓިކަލް ސައިންސް" ތަާރަފު ކުރެވި އެބާވަތުގެ ގިނަ ފޮތްފޮތް އިހުއްސުރެ ދިވެހީންގެ ތެރޭގައި ލިޔެފައި ނެތުމީ އެ ދާއިރާއަށް ދިވެހީން އައުވެފައި އެކަމަށް ދެރަ ވުމެއް ނޫނެވެ. އަދި އެބާވަތުގެ ފޮތްފޮތާއި އިލްމީ ލިޔުންތައް މުޅީން ނެތެކޭވެސް ނުދެންނެވޭނެއެވެ. ވަރަށް މަދުން ނަމަވެސް ސިޔާސަތާ ގުޅުން ހުރި ޒާތުގެ ފޮތްފޮތް އިހުގައި ވެސް ލިޔެފައިވެއެވެ. މިގޮތުން ބަލާއިރު އަލްޤާޟީ ހަސަން ތާޖުއްދީނު ލިޔުއްވި "ތާރީހު އިސްލާމި ދީބާ މަހަލް" އަކީ މުޅިން ތާރީހު ފޮތެކޭ ނުދެންނެވޭނެއެވެ. އެ ފޮތް ލިޔުއްވާން ތާޖުއްދީނު ފައްޓަވާފައިވަނީ ވެރީންގެ ކިބައިގައި ހުންނަންވާނޭ ޝަރުތުތަކާއި ވެރިކަން ކުރައްވާ ބޭފުޅަކަށް ހުރި ނަސޭހަތުގެ ވާހަކަތަކަކުންނެވެ. މިހެންކަމުން އެއީ ވެރިކަމުގެ ދާއިރާގެ މައްޗަށް ލިޔުއްވާފައިވާ ސިޔާސީ ޢިލްމުގެ ފޮތެކޭވެސް ދެންނެވިދާނެއެވެ.

އަލްޤާޟީ ހަސަން ތާޖުއްދީނަކީ މީލާދުން 17 ވަނަ ގަރުނުގެ ފަހުކޮޅުން ފެށިގެން ރާއްޖޭގެ ސިޔާސީ މަސްރަހުން ފެންނަ ވަރުގަދަ ޝަހުސިއްޔަތެކެވެ. އެތައް އަހަރެއް ވަންދެން ރާއްޖޭގެ އުއްތަމަ ފަނޑިޔާރުކަން ކުރެއްވި ބޭކަލެއްވެސްމެއެވެ. އެދުވަސްވަރުގެ ސިޔާސީ މައިދާނުގައި ހުނަރު ދައްކަވާލި ސިޔާސީ ބޭކަލެއްވެސްމެއެވެ. ކުޑަ މުހައްމަދު ރަސްގެފާނުގެ ރަސްކަމުގެ ދުވަސްވަރުން ފެށިގެން ރާއްޖޭގެ ސިޔާސީ މައިދާނުން ހަސަން ތާޖުއްދީނު ފެންނާން ފެއްޓިއެވެ. އެންމެ ފުރަތަމަ ހަސަން ތާޖުއްދީނު ފެންނާން ފެށީ ކުޑަ މުހައްމަދު ރަސްގެފާނުގެ މައި ކަމަނާ މަރިޔަމް ކަނބައިދި ކިލަގެ އާއި އިދިކޮޅަށް ސިޔާސީ ހަރަކާތްތައް ހިންގަވާ އިސް ލީޑަރެއްގެ ގޮތުންނެވެ. މިފަދަ އެތައް ސިޔާސީ ކަމެއްގައި އޭނާ ބައިވެރިވެލެއްވިއެވެ. މިހެންކަމުން އޭނާ ލިޔުއްވި ތާރީހު އިސްލާމި ދީބާ މަހަލްއަށްވެސް ވަނީ އޭނާގެ އަމިއްލަ ސިޔާސީ ރައުޔާ ނުފޫޒު އިންތިހާ ދަރަޖަޔަށް ފޯރާފައެވެ.

ހަސަން ތާޖުއްދީނުގެ ފޮތުގެ އިތުރުން މީލާދުން 20 ވަނަ ގަރުނުގެ ކުރީކޮޅުގައި އައްޝައިޚު ހުސައިން ޞަލާޙުއްދީނު ވަނީ ދިވެހީންގެ ވެރިކަމުގެ ނިޒާމުގެ މައްޗަށް ވަރަށް ޞަރީހަކޮށް އިލްމީ ލިޔުމެއް ލިޔުއްވާފައެވެ. އެއީ އެންމެ ފުރަތަމަޔަށް ލިޔެފައިވާ ގާނޫނެއް ހަދާން އުޅުނު ދުވަސްވަރުގައި އެހާ ތަނަށް ދިވެހި ވެރިކަން ހިންގަމުން އައިސްފައިވާ ގޮތުގެ މައްޗަށް އޭނާ އެކުލަވާލި ލިޔުމެކެވެ. އެ ލިޔުމުގައި ދިވެހި ވެރިކަމުގެ ވައްޓަފާޅި އާއި އޭގެ އެކި ބައިތައް ތަފްސީލުކޮށްދެއްވާފައިވެއެވެ. ޞަލާޙުއްދީނަކީވެސް ވަރަށް ގިނަ ދުވަސްތަކެއް ވާންދެން ދިވެހިރާއްޖޭގެ އުއްތަމަ ފަނޑިޔާރުގެ މަގާމު ފުރުއްވާފައިވާ ފަރާތެކެވެ. އެހެންނަމަވެސް އެދުވަސްވަރުގެ ސިޔާސީ މައިދާނުގައި ޞަލާޙުއްދީނު މާ ހަރަކާތްތެރިކޮށް އުޅުއްވާފައެއް ނުވެއެވެ. ގިނައިން ހޭދަކުރެއްވީ އިލްމީ އެކި ކަހަލަ މަސައްކަތްޕުޅުތަކުގައެވެ.

ޝައްކެއްވެސް ނެތެވެ! ދަންނަވާން ޖެހެނީ ދިވެހީންގެ ސިޔާސީ ތާރީހަކީ ކުލަގަދަ އެއްޗެއްކަމުގައެވެ. ހަބަރު އެނގޭން އޮތް އެންމެ ދުރު ޒަމާނުން ފެށިގެން އަދާއި ހަމަޔަށް ބަލައިލިކަމުގައި ވިޔަސް ފެންނަނީ އެގޮތެވެ. ދިވެހީންގެ ސިޔާސީ ތާރީހުގެ ތެރެއަށް ބައްލަވައިފިނަމަ އެކި ފާޑުގެ ހުނަރުތައް ދެއްކެވި ކިތަންމެ މުހައްލިލުންނަކާއި ލީޑަރުންނެއް ފެނިލައްވާނެއެވެ. ޒާތްޒާތުގެ އުކުޅުތައް ބޭނުންކުރެއްވި ބޮޑެތި "ފަންނާނުން" ފެނިލައްވާނެއެވެ. މޮޅެތި ހީލަތްތާއި ހިކުމަތްތައް ބޭނުން ކުރެއްވި މުދައްބިރުންވެސް ފެނިލައްވާނެއެވެ. އެމީހަކު ހޯދާން ބޭނުންވި ކޮންމެ ކުލައަކާއި ރަހައެއް ފެނިލައްވާނެއެވެ. ކަޅާއި ހުދެވެ. ބިރުވެރިކަމާއި ނާމާންކަމެވެ. އޯގާވެރިކަމާއި ސުލްހަވެރިކަމެވެ. ރުޅި އާއި ނަފުރަތެވެ. ހެއްވާ ކަންކަމާއި މަޖާ ޖޯކެވެ.

ރެހެންދި ހަދީޖާ އެރަދުންގެ ދެފިރިކަލުން ގަތުލުކުޅަ ވާހަކައެވެ. ހަދި ހަސަން ރަސްގެފާނާ ސީރާޒީ ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނުގެ ވާހަކައެވެ. ކަޅު މުހައްމަދު ރަސްގެފާނާ ބުރަކި ރަނީންގެ ވާހަކައެވެ. މަރިޔަމް ކަނބައިދި ކިލަގެ ނުވަތަ "އެނދި މަރިޔަނބުގެ" ވާހަކައެވެ. ދެއްވަދޫ ގާޒީ މުހައްމަދު ރަސްކަން ހިއްޕެވި ގޮތުގެ ވާހަކައެވެ. ދިޔަމިގިލީ ބޮޑު ބަންޑާރައިން ރަސްކަން ހިއްޕެވި ގޮތުގެ ވާހަކައެވެ. ހުރާގޭ މުހައްމަދު މަނިކުފާނު ރަސްކަން ހިއްޕެވި ގޮތުގެ ވާހަކައެވެ. ނޫނީ ފަހުގެ ތާރީހަށް ބަލާނަމަ ކަކާގެ އާއި އަތިރީގޭ ޕާޓީގެ ސިޔާސީ ކޯޅުންގަނޑުގެ ވާހަކައެވެ. ވެލާނާގޭ އިބްރާހިމް ދީދި އާއި އަމީންދީދީގެ ވާހަކައެވެ. މިފަދަ ކިތަންމެ ހާދިސާއެކެވެ. އިލްމުއް ސިޔާސާގެ އައިނު އަޅުއްވައިގެން ތަހުލީލީ ނަޒަރަކުން ބެއްލެވިދާނެ މިފަދަ ކިތަންމެ ހާދިސާއެއް ދިވެހި ސިޔާސީ ތާރީހުން ފެނިލައްވާނެއެވެ.

ދެންނެވިފައި އެވަނީ ގައުމީ ފެންވަރުގެ ސިޔާސީ ކުޅިގަނޑުތަކުގެ ވާހަކައެވެ. އަދި ކޮބައިތޯއެވެ؟ އަތޮޅާއި ރަށްރަށު ފެންވަރުގެ ސިޔާސީ ހާދިސާތައް ހުރީއެވެ. އެވެސް ލައްކަ ބައިވަރެވެ. އަތޮޅު އަތޮޅު ބޮޑުންގެ ގޮތުގައި ތިއްބެވި ކަންގަތި ކޮލީގެ ބޭކަލުންނާއި ކަލޭގެފާނުންގެ ވާހަކަތަކެވެ. ވާރުވެރިންނާއި އަތޮޅުވެރީންގެ ވާހަކަތަކެވެ. ހަތީބުންނާއި މުދިމުންގެ ވާހަކަތަކެވެ. މިފަދަ ވާހަކަތަކުގެ ތެރެއިން ކޮންމެވެސް ވައްޓާލި ކަތީބެއްގެ ވާހަކައެއް ނޫނީ ނަގައިގަތް މުދިންކަލޭގެ އެއްގެ ވާހަކައެއް ނީވޭ ރަށެއް މަދެވެ. އެއީ ރަށްރަށު ވެރިކަމުގެ ތެރޭގައި ހިނގާފައި ހުރި ބޮޑެތި ސިޔާސީ ހާދިސާތަކެވެ. އެއްކަތީބެއް ވައްޓާލާ އަނެއް ކަތީބެއް އެރި ގޮތެވެ. ނޫނީ މާލެއަށް ޝަކުވާ އުފުލައިގެން މައި ވެރިކަމުގެ ފަރާތުން މަގާމު ނެންގެވި ގޮތެވެ. ވައްޓާލި އާއި ނަގައިގަތުމޭ ބުނުމުގެ ތަފާތަކީ މިއީއެވެ.

މީގެ އިތުރަށްވެސް އަތޮޅާއި ރަށްރަށުގެ ވެރީންނަށް ތިއްބަވާ ކަލޭގެފާނުން ފަދަ ބޭކަލުންނާ މާބޮޑަށް އިދިކޮޅު ރޫހު އުފެދި ހިންގާފައި ހުންނަ ސިޔާސީ ހަރަކާތްތައްވެސް އެހާމެ ގިނައެވެ. އެފަދަ ވެރިޔަކާ އެއްކޮޅު ޕާޓީ އާއި ދެކޮޅު ޕާޓީ އުފެދި، ޕާޓީތަކަށް ނަންދީގެން އުޅެފައި ހުއްޓަތީވެސް ފެނެއެވެ. ދެފަރާތުންމެ އެއް ބަޔަކު އަނެއް ބަޔަކަށް މަލާމާތުގެ ފަރިއްސާ ލަވަތައް ހަދައިގެން ކިޔުންވެސް އޮވެއެވެ. ބައެއް ފަހަރު މަލާމާތުގެ ތަމްސީލުތައްވެސް ކުޅެފައި ހުރެއެވެ. އަތޮޅާއި ރަށު ފެންވަރުގައި އިހު ޒަމާނުގައި ހިނގާފައި ހުރި މިފަދަ ސިޔާސީ ގިނަ ކަންކަމުގެ ވާހަކަތައް ރެކޯޑު ނުކުރެވި އަރުޝީފު ނުކުރެވި މަރުވެދާ ޖީލުތަކާއި އެކީ އަބަދަށް ގެއްލެމުން ދަނީއެވެ.

އާދޭހެވެ! އަޅުގަނޑުމެންނީ ވިލާތްތަކުންނާއި ކަރަކަރައިން ސަލާން ޖަހައިގެން ސިޔާސަތުތައް ހޯދާންޖެހޭ ބައެއް ނޫނެވެ. ޒަމާނުއްސުރެ ތަނާ އެކަށޭނަ އެޑްމިނިސްޓުރޭޓިވް ނިޒާމެއް އެކަށައެޅިފައި އޮތެވެ. އިތުރަށް ބޭނުންވެފައި އޮތީ ޒަމާނުގެ ބަދަލުތަކާއި އެކު އެ ނިޒާމު ތަރައްގީ ކުޅައުމެވެ. މުޅި އެޑްމިނިސްޓުރޭޓިވް ނިޒާމު އުވާލުމެއް ނޫނެވެ. އެހެން ވިލާތަކަށް ނޫނީ ކަރައަކަށް ހަދާފައި އޮންނަ ސިޔާސަތުތަކާއި ނިޒާމުތަކާއި ގާނޫނުތަކާއި އަދި ގަވާއިދުތައް ދަމާ ކޫއްތާ ގަދަކަމުން ކޮށްޕުމީ އަޅުގަނޑުމެންނަށް ބޭނުންވެފައި އޮތް ކަމެއް ނޫނެވެ. އެހެނީ ކޮންމެ އިންސާނީ ޖަމާއަތެއްގެ ބަޔަކީވެސް ވަކި ތަފާތު ބަޔަކަށް ވުމާއި އެބަޔަކު ނެރޭ ފަލްސަފީ ގަވާއިދުތަކާއި ސިޔާސަތުތައް ހުންނަހުށީ އެބަޔެއްގެ ސަގާފަތާއި ގާއިދާތަކުގެ މައްޗަށްކަމުގައި ވާތީއެވެ.

ސިޔާސީ އިލްމު ނޫނީ އެހެން އިލްމެއް ކިޔެވިކަމުގައި ވިޔަސް އެ ކިޔަވާ މީހަކަށް ލާޒިމުވެގެން ވަނީ ދުނިޔޭގެ އެހެނިހެން ކަންކޮޅުތަކުގައި އުފެދުނު އެދާއިރާގެ އާލިމުންގެ ބަސްތަކާއި އެކު އެމީހަކު ދިރިއުޅޭ މުޖުތަމައެއްގެ މައިގަނޑު އުންސުރުތައްވެސް ދަސްކުޅައުމެވެ. އެބަޔެއްގެ އަމިއްލަވަންތަ އައިޑެންޓިޓީގެ ބިންގައުތަކަކީ ކޮބައިތޯ ވެސް ބެލުމެވެ. އެބަޔެއްގެ ތެރޭގައި އެވެނި މިވެނިކަމެއް އޮތް ގޮތަކީ ކޮބައިތޯ ބެލުމެވެ. ވަކީން ހާއްސަކޮށް މުޖުތަމައެއްގެ ބަޔަކު ކުރިޔަށް ހިނގައިނޭ ސިޔާސަތުތަކެއް ކަނޑައެޅުމުގައި މިކަމުގެ މުހިންމުކަން އިތުރަށް ބޮޑުވެއެވެ. އެހެނީ މުޖުތަމައެއްގެ އައިޑެންޓިޓީ ހިފަހައްޓާ ރައްކާތެރިކުޅައުމުގެ ޒިންމާ އެކަށައެޅިފައި އޮންނަނީ އެބަޔެއްގެ ސިޔާސަތުތަކުގެ ތެރޭގައި ކަމަށްވާތީއެވެ. އެހެން ނޫންނަމަ ދެން އުޅޭން ޖެހޭނީ ބީރައްޓެހި ސިޔާސަތުތައް އޮބިއަޅާ ކޮއްޕައިގެންވެސް ހަމަނުޖެއްސިގެންނެވެ. ކުރިޔަށް ނުހިނގައިގެނެވެ. އިސްލާހަކަށް ފަހު އިސްލާހެއް ގެނެސްގެންވެސް ހަމަނުޖެއްސިގެނެވެ.

ދިވެހި ޔުނިވާރސިޓީތަކުގައި ޕޮލިޓިކަލް ސައިންސްގެ ދާއިރާއިން ކުރިޔަށް ދާ ދަރިވަރުންނަށް ދިވެހި ސިޔާސީ ފަލްސަފާ އާއި ސިޔާސީ ތާރީހުގެ މޮޑިއުލްތައް ހުރުން ލާޒިމެވެ. މިހާރުވެސް ނެތެކޭ ނުދަންނަވަމެވެ. އެހެންނަމަވެސް މިހާރަށްވުރެ ބޮޑަށް ތަހުލީލީ ގޮތެއްގައި މުޅި ދިވެހި ސިޔާސީ ތާރީހުގެ މައްޗަށް ނަޒަރު ހިންގާންޖެހެއެވެ. ނެތެމުންދާ އިހު ޒަމާނުގެ ސިޔާސީ ވާހަކަތައް ރެކޯޑު ކުރެވި އަރުޝީފު ކުރެވެން ޖެހެއެވެ. އަދި ސިޔާސީ އިލްމު ކިޔަވާ ދަރިވަރުން ދިވެހި ސިޔާސީ މައިދާނުން ފެންނަ ހާދިސާތަކުގެ މައްޗަށް ފިކުރީ ދިރާސާތައްވެސް ހަދާ އާއްމުކުރަން ޖެހެއެވެ. އިލްމީ ރޫހެއް ގެނައުމަށްޓަކައެވެ. އެދާއިރާއިން ފައިދާކުރުވަނިވި އައު ފަލްސަފާވެރިން އުފެއްދުމަށެވެ. ޖަހާލަތުގެ އަނދިރީގެ މައްޗަށް އަދިވެސް އިތުރަށް އަލިވިލޭތޯއެވެ. ނެތެމުންދާ ދިވެހިވަންތަ ސިޔާސަތުތައް އަލުން އުފަންވޭތޯއެވެ. (ނުނިމޭ)