މިއަދުގެ ވާހަކައެއް ނުވަތަ އިއްޔެގެ ވާހަކައެއްވެސް ނޫނެވެ. އަހަރަކީ 1990 ވަނަ އަހަރެވެ. ގަލޮޅު ޑޭޒީފެހި، މުހައްމަދު ހިލްމީގެ މަސްއޫލުވެރިކަމުގެ ދަށުގައި، އޭރު ޅަ ސޮރުންތަކެއް ކުރީ ސަފަށް ނެރެ، ހަރު ބޭފުޅުންގެ އިރުޝާދުގެ ދަށުން 'ސަންގު' ގެ ނަމުގައި މަޖައްލާއެއް ނެރެނީ އެވެ. މަޖައްލާ ނެރެނީ މަހަކު ދެ ފަހަރު އެވެ. އެ ނޫހުން ކުރާ ކަމަކީ، އޭރު އާންމުކޮށް ދައްކާން ނުކެރޭ ބާވަތުގެ ވާހަކަތައް ދެއްކުމެވެ. ކަންކަމާމެދު ފެންނަ ގޮތް ލިޔެ، ހިޔާލު ފާޅުކުރުން ފަދަ، އޭރުގެ ގޮތުން ބަލާނަމަ ބޮޑެތި ކުށްތަކަށް އަރައިގަންނަނީ އެވެ. ނޫހުގެ އެޑިޓަރަކީ މުހައްމަދު ޝަފީގު އެވެ. އެސޯސިއޭޓް އެޑިޓަރުންގެ ގޮތުގައި ތިއްބެވީ ކުރީގެ ރައީސް މުހައްމަދު ނަޝީދުގެ އިތުރުން ކުރީގެ ރައީސް އިބްރާހީމް މުހައްމަދު ސާލިހު އެވެ. އޭގެ އިތުރުން ފަންކާ އާދަމް އިބްރާހީމް އާއި، އަހުމަދު ނަސީރު ވެސް އެސޯސިއޭޓް އެޑިޓަރުންގެ ގޮތުގައި މަސައްކަތް ކުރެެއްވި އެވެ. އެ ނޫހުގެ ކޮންމެ އަދަދަކަށް ވެސް ލިޔާ ލިޔުންތެރިންގެ ތެރޭގައި މަންދު މުހައްމަދު ވަހީދު އާއި، މަޑުލު މުހައްމަދު ވަހީދު އާއި، އަހުމަދު ނަސީރު ފަދަ ބޭފުޅުންވެސް ހިމެނިވަޑައިގަންނަވަ އެވެ. މިއީ ކޮން ބޭފުޅުންނެއްކަން އެނގޭ ކޮންމެ މީހަކަށްވެސް މިއީ އެކަތިގަނޑެއްގެ ގޮތުގައި ފެނުނީމާ ޖެހިލުންވާ ވަރުގެ ޓީމަކަށްވާނެ އެވެ.

ނޫހުގެ 3 އަދަދެއް ނުކުތް އިރަށް މި ނޫހަކީ ސަރުކާރަށް ދުއްޕާނަކަށް ވެއްޖެ އެވެ. ނުބެހޭކަށް ކަމެއް ނެތެވެ. ނުކުރާކަށް ސުވާލެއް ނެތެވެ. ފުރަތަމަ އަދަދުގައި ބޭރު ދުނިޔޭގެ ހަބަރުތަކާއި ލިޔުންތަކުގެ ގޮތުގައި އޮތީ ދެ ލިޔުމެކެވެ. ފުރަތަމަ ލިޔުމުގެ ސުރުހީގައި ބޮޑުކޮށް އޮތީ "1989 – އިންގިލާބުގެ އަހަރު" މިހެންނެވެ. މުއާޒު އަހުމަދު ލިޔުއްވާފައިވާ މި ލިޔުމުގައި ކިޔައިދީފައި އޮތީ ރުމޭނިއާގެ އިންގިލާބާއި، ޔޫރަޕުގައި ފެތުރެމުންދިޔަ އިންގިލާބީ ހަރަކާތްތަކުގެ ވާހަކަ އެވެ. ދެން އޮތް ލިޔުމުގައި މާ ބޮޑު އަކުރުން ޖައްްސަވާފައި އޮތީ "ކޮމިއުނިސްޓް ޒައީމެއްގެ ނިމުން" މިހެންނެވެ. މިއީވެސް ރުމޭނިޔާގެ ހާލަތާ ގުޅޭ ލިޔުމެއްކަމަށް ވިދާޅުވެ، ކުރީގެ ރައީސް އިބްރާހީމް މުހައްމަދު ސާލިހު ލިޔުއްވާފައިވާ ލިޔުއްވުމެކެވެ. ސަރުކާރުން ދުށީ ސަންގު ޓީމުން މި ދިނީ ނުސީދާ މެސެޖުތަކެއް ކަމުގަ އެވެ. ސަރުކާރަށް ދިން އިންޒާރެއް ކަމުގަ އެވެ. އެ ދުވަހުން ފެށިގެން ސަންގު ހުއްޓުވާނޭ ގޮތަކަށް ސަރުކާރު އޮތީ ބަލަބަލަ އެވެ.

ކާމިޔާބުކަމާއެކު ތިން އަދަދު ނެރުމަށްފަހު ހަތަރުވަނަ އަދަދު ޗާޕަށް ދިޔައިރު އޮތީ މައްސަލަ ހޫނުވެފަ އެވެ. މާލެތެރެއަށް ލިޔުންތަކެއް އެޅިކަމުގެ ތުހުމަތުގައި ހައްޔަރުކުރެވުނު މީހުންގެ ތަހުގީގު ކުރިއަށް ގެންދިޔަ ގޮތާއި، އިއުތިރާފުން ބަޔާން ހޯދުމަށް އަނިޔާކުރި ކުރުމާމެދު ސަންގު ނޫހުން ފާޑުކިޔާފައި އޮތުމުން ސަރުކާރުން ކޯފާވީ އެވެ. އޭޕްރިލް 1، 1990 ދުވަހު މިނިސްޓްރީ އޮފް ޑިފެންސް އެންޑް ނޭޝަނަލް ސެކިއުރިޓީން އޮތީ ވަރުގަދަ ބަޔާނެއް ނެރުއްވާފަ އެވެ. އެ ބަޔާނުގައި އޮތީ، ނުލާހިކު އޮމާންކޮށް، އިންސާފުވެރިކޮށް ދިޔަ ތަހުގީގެއްގެ ހަގީގަތް އޮޅުވާލައި ރައްޔިތުންގެ މެދުގައި ފިތުނަ އުފައްދަން ރާއްޖޭގައި ނެރޭ ނޫހަކުން ކުރި މަސައްކަތް ކުށްވެރިކުރާ ކަމަށެވެ. އެ ނޫހުގެ މަސްއޫލުވެރިންނާއި، އެ ޓީމުގައި ހަރަކާތްތެރިވާ މީހުންނަކީ ނޮވެމްބަރު 3 ގެ ހަމަލާއާ ގުޅުންހުރި ބައެއް ކަމުގައިވެސް ބަޔާނުގައި ތުހުމަތުކޮށްފައި ވެއެވެ.

"ސަރުކާރުން ހިންގަވަމުން ގެންދަވާ އެކިއެކި ކަންތައްތަކާމެދު ބިނާކުރަނިވި ފާޑުކިޔުމަކީ މި މިނިސްޓްރީން ވެސް މަރުހަބާ ކިޔާ ކަމެކެވެ. ނަމަވެސް ބައެއްގެ އަމިއްލަ އެދުމުގައި، ހަގީގަތް އޮޅުވާލައިގެން ފިތުނަ އުފެއްދުމަށް ބަޔަކު މަސައްކަތްކުރުމަކީ މި މިނިސްޓްރީން އެކަމާމެދު އަޅާންޖެހޭ ގާނޫނީ ފިޔަވަޅު ނާޅައި ދޫކޮށްލާނޭ ކަމެއް ނޫނެވެ." ޑިފެންސް މިނިސްޓްރީގެ ބަޔާނުގައި ބުނެފައި ވެެއެވެ.

މި ބަޔާން ނެރެފައި ވަނިކޮށް، އޭޕްރިލް 6، 1990 ދުވަހު ސަންގުގެ ޗީފް އެޑިޓަރު ސަންގުގެ 4 ވަނަ އަދަދު ޗާޕުކުރުމުގެ މަސައްކަތުގައި އުޅެފައި ބޭރަށް ނުކުތްވަގުތު ކެޕްޓަން މޫސާ ޖަލީލުއާ މަގުމަތިން ބައްދަލުވި އެވެ. މޫސާ ޖަލީލު އެދިވަޑައިގަތީ ސަންގުގެ 4 ވަނަ އަދަދުގެ ކޮޕީ ބަލާލަން ދެއްވުމަށެވެ. މޫސާ ޖަލީލުގެ އަރިހުގައި އެންއެސްއެސްގެ ހަތަރު ބޭކަލުން ތިއްބެވި އެވެ. ޖަލީލު އެދިވަޑައިގަތީ ރަނގަޅަށް ބަލާލުމަށްޓަކައި އެ ކޮޕީ ގެންދިއުމުގެ ހުއްދައަކަށެވެ. އެހެން ނަމަވެސް، އޭރު ސަންގު ނޫސް ޕްރިންޓުކުރާ ސީޕްރިޔާ ޕްރިންޓް ބަންދުކުރާ ގަޑި ޖެހޭތީ، ޖަލީލު އަތްޕުޅުގައި އޮތް ކޮޕީ އަތުލައްވައި ސީޕްރިޔާ ޕްރިންޓްއާ ހަވާލުކުރެއްވުމަށް ފަހު އެޑިޓަރު ގެއަށް ވަޑައިގަތީ އެވެ. އެމަންޒަރު ބަލަން އެންއެސްއެސްގެ ޓީމު ސީޕްރިޔާ ކައިރީގައި ތިއްބެވެ.

އަނެއް ދުވަހު ސަންގުގެ ކޮޕީތައް ބަލާ އެޑިޓޯރިއަލް ޓީމުން ސީޕްރިޔާ ކައިރިއަށް ދިޔައިރު މުޅި އެ ސަރަހައްދު އޮތީ ސިފައިންގެ ބެލުމުގެ ދަށުގަ އެވެ. ސަންގުގެ އެޑިޓޯރިއަލް ޓީމު ހުއްޓުވައި ސުވާލުކޮށް ހަދަމުން ގެންދިޔަ އެވެ. އޭރު ކުރީގެ ރައީސް މުހައްމަދު ނަޝީދު ހުންނެވީ މާކުރިން ހަމަޖެހިފައި އޮތް ދަތުރެއްގައި ސިލޯނަށް ފުރާވަޑައިގަތުމަށް އެއާޕޯޓުގަ އެވެ. އިރުކޮޅަކުން ހަބަރު ލިބުނީ ނަޝީދު ފުރުން މަނާކުރި ވާހަކަ އެވެ. އޭރު ސީޕްރިޔާ ސަރަހައްދަށް މީހުން ޖަމާވާން ފަށައިފި އެވެ.

ޖަމާވަމުން ދިޔަ މީހުންގެ އަދަދާއި، އެމީހުންގެ ބަސްމަގާއި އަމަލުތައް ހުރި ގޮތުން 'ސަންގު' ހުއްޓުވުމުގެ ހަރަކާތް ފަސްކޮށްލަންވެއްޖެކަން އެންއެސްއެސްގެ ބޭކަލުން ދެނެލައްވައިފި އެވެ. އިސާހިތަކު، ސަންގުގެ ހަތަރު ވަނަ އަދަދު ނެރުމުގެ ހުއްދަ ލިބިއްޖެ އެވެ. އެސޯސިއޭޓް އެޑިޓަރު މުހައްމަދު ނަޝީދު ފުރުން މަނާކުރެވިފައި އޮތްއޮތުންވެސް ނިމުމަކަށް ގެނެސް ފުރުމުގެ ހުއްދަވެސް ދެއްވައިފި އެވެ. ހުރިހާ ކަމެއް ހަމަޖެހި، ސަންގު ވިއްކަން ބާޒާރަށް ނެރެވޭވަރުވީ އެރޭގެ 9:30 ގަ އެވެ.

ދެން ފެށުނީ އިންޒާރުގެ ކުޅިވަރެވެ. ކޮން ބައެއްކަން ނޭނގޭ ބަޔަކު، ސަންގުގެ އިދާރާއަށް އިންޒާރުގެ ސިޓީ ފޮނުވަނީ އެވެ. ސަންގުގެ އެޑިޓަރުންނާ މަގުމަތިންވެސް ފޮށެނީ އެވެ. މަރާލާނޭކަމާއި ވަސްވެސް ފުހެލާނޭ ކަމުގެ އިންޒާރު ދިނީ ހަގީގަތުގައިވެސް ބަޔަކު ބިރު ގަންނާނޭ ވަރަށެވެ. އެސިޓީތަކުގެ ތެރެއިން، އިނގިރޭސި ބަހުން އޮތް ވަރަށް ދިގު ސިޓީއެއް ނިންމަމުން ބުނެފައި އޮތް އިބާރާތުގެ ތަރުޖަމާއަކީ، "އަހަރެމެން ފުރޭތަތަކެއްގެ ސިފައިގައި އައިސް ކަލޭމެންގެ ލޯ ބޯލާއިރު ވާގޮތް ބަލާން ތިބޭށެވެ." މިއެވެ.

'ސަންގު' ގެ ފަސްވަނަ އަދަދު ނުކުތީ މިފަދަ އިންޒާރުތައް ދެމުން ދަނިކޮށެވެ. އެ އަދަދުގެ ލިޔުންތަކުގައި ހުރީ.... "އާއްލަރޭ ފުރޭތަ އައިސް ސަންގު ފުމޭ މީހުންގެ ލޯ ބޯލާނެ"، "ރާއްޖޭގެ ސިއްހަތަށް ފަރުވާ ބޭނުން"، "ސެންޓްރަލް ހޮސްޕިޓަލާ އޮކްސިޖަން ގުޅަންވެއްޖެ"، "ގައުމީ ސިއްހީ މަސްރޫއު ބަލި ހާލުގައި" މިކަހަލަ ސުރުހީ ތަކެކެވެ. 'ދުނިޔެ' ބައިގެ ފަލަ ސުރުހީތަކަކީ "ސިޔާސީ މަސްރަހު ހަމައެއް ނުޖެހޭ".. "ރިސްވަތާ ނުހަމަ" އެވެ. މިއީ ފިލިޕިންސްގެ ކުރީގެ ރައީސް ކޮރިޒޯން އަކީނޯގެ ވާހަކަ ކަން އެނގޭނީ އެ ލިޔުންތައް ކިޔާލީމަ އެވެ. މި ލިޔުންތައް ލިޔުއްވީ ކުރީގެ ރައީސް އިބްރާހީމް މުހައްމަދު ސާލިހު އެވެ.

ދެއްކި ބިރަކަށް ސަންގެއް ނުހުއްޓުވުނެވެ. ޑިފެންސް މިނިސްޓްރީގެ އިންޒާރުގެ ވަރުގަދަ ބަޔާނާއި، އެންއެސްއެސްގެ ބަލާ ފާސްކުރުމާއި، ތަހުގީގުންވެސް މިނިވަން ނޫސްވެރިކަމުގެ ގަލަމެއް ނުހުއްޓުވުނެވެ. ވެރިކަން ހިންގާ މީހުންގެ ނިޔަތް ގޯސްވެ، އަނިޔާވެރިކަން އިސްކުރާން ނިންމައިފިނަމަ އެ ޒަމާނަކީ މާ ބިރުވެރި ޒަމާނެކެވެ. ހެދި އެއްޗެއްވެސް ބަޔަކަށް އެނގުނިއްޔާ އެނގޭނީ ލައްކަ ޒަމާނެއް ފަހުންނެވެ.

އެ ބިރުވެރިކަމުގެ ތެރޭގައި ނޫސްތައް ހުއްޓުވާން މަސައްކަތްކޮށްލީމާ އޭގެ އާހިރު ނަތީޖާއަކަށްވަނީ އަނދަމުންދާ ގިނީގައި ހުޅުހިފައި، ފަޅައިގެން ދިއުމެވެ. އެ ގޮވުންތަކުގެ އެންމެ ބޮޑު ލޮޅުމެއް އަންނަނީ ސަރުކާރުގެ ހަމަޖެހުމަށެވެ. އެ ޒަމާނާއި މި ޒަމާނުގެ ތަފާތުތަކަށް ބަލާއިރު، މި ޒަމާނުގައި ސަރުކާރުން ނޫހަކާ ދިމާކޮށްލައި ނޫސްވެރިން ހުއްޓުވާން އުޅެފިނަމަ ވާނީ ކިހިނެއްބާއޭ ހިތަށް އަރަ އެވެ. ސަރުކާރުން އެެމަގުން ހިނގައިފިނަމަ....ވާގޮތެއް ބަލަމާ ބަހީ އެވެ.